در برابر اين اوضاع، خاصه در برابر اين تغلب و چيرگى غلامان و قبايل زردپوست، ايرانيان به‌تدريج عوامل و اسباب مقاومت را از دست مى‌دادند. از دست دادن اين مقاومت صورت ظاهرى و مادى نداشت بلکه خطر آن بيشتر از آن باب بود که جنبهٔ معنوى و نفسانى داشت. مقصود آن است که حميت قومى و نژادى در اين دوران جاى خود را به حميت دينى داده و ”ملت اسلام“ در برابر ”ملل“ غير اسلامى قرار گرفته بود، پس هر که مسلمان بود بفحواى انماالمؤمنون اخوة، ”برادر“ شمرده مى‌شد، خواهى سپيدجامه و خواهى سياه باش! زردپوستان آسياى مرکزى هم اين نکته را نيک دريافته بودند، نخست مسلمان مى‌شدند و آنگاه به داخلهٔ نجد ايران پاى مى‌نهادند و چون مسلمان بودند به‌هرجاى از ”بلاد اسلامي“ که مى‌رفتند جايشان بود زيرا با ساير ”مؤمنان“ برادر بودند، اما اين ”برادران“ هرجا که مى‌رفتند، از سمرقند و بخارا تا بغداد و شام و مصر، همه جا را به‌خون آلودند و از آن‌جمله بلاد ايران را. پس مقاومت در برابر آنان يا به‌صورت تظلم به ”اولوالامر“ که آنها نيز از همين قماش بودند، جلوه مى‌کرد و يا به هيئت شکوه و شکايت اهل قلم در آثارشان، که بدبختانه هر دو بى‌اثر بود.
همهٔ اين احوال يک نکته روشن است و آن اينکه يک‌نوع ”مقاومت منفي“ در برابر اين وضع وجود داشت و آن تن درندادن به زدودن آثار و انديشه‌هاى ملى و فرهنگ قومى از طرفي، و آموخته کردن متغلبان با زبان فارسى و آداب و رسوم ايرانى از طرف ديگر بود و چنين هم شد. چنانکه اين نورسيدگان هم به‌زودى در نژاد ايرانى مستهلک شدند و هم خود، مروج و مدافع زبان فارسى و قسمتى از آداب و رسوم ايرانى شدند. با اين حال آثارى هم از چيرگى خود و معايب و مفاسد خود در جامعهٔ ايرانى برجاى نهادند.
مطلب مهم ديگر آنکه در گيرودار اين مشکلات هنوز بسيارى از خاندان‌هاى کوچک امارت و رياست در اطراف و اکناف ايران پراکنده و پاى برجاى بودند که در حيطهٔ نفوذ خود همهٔ آداب ملى و خصائص ملى را نگاه داشتند و حتى گاه در اين راه با تعصب عمل کردند. خاندان‌هاى وزارت هم در اين ميان بزرگترين خدمات خود را در مراقبت از اهل علم و ادب و متصوفه و برانگيختن سلاطين به انشاء مدارس و رباطات و خانقاه‌ها و مساجد و احداث اوقاف و حمايت علما و طلاب علوم و شاعران و نويسندگان انجام مى‌دادند، و تا آنجا که ميسر بود آنان و امرا و لشکريانشان را از آزار خلق بازمى‌داشتند مگر در مواردى که سر و کارشان با اوباش قوم يا با خونخواران سفاک، که شمارهٔ آنان کم نبوده است، بود.
در وضع دينى ميانه قرن پنجم تا اوايل قرن هفتم موضوع مهم قابل بحث توجه امرا و سلاطين است به سياست دينى و دخالت در عقايد و آراء مردم، خلاف دورهٔ پيشين که دورهٔ آزادى اعتقادات و مذاهب بود و سختگيرى در اين راه فقط به‌وسيلهٔ غلامان امارت يافتهٔ غزنوى آغاز شد. محمود نخستين کسى از سلاطين ايران است که شروع به آزار مخالفان مذهبى خود کرد و امامان معتزلى و فيلسوفان و رافضيان و قرمطيان و باطنيان را هرجا که به چنگ آورد کشت. ترکمانان سلجوقى و ديگر طوايف ترک، يا غلامان امارت‌يافتهٔ آنان نيز که عادةً بر مذاهب اهل سنت، و به‌حکم سادگى طبع مردمى خرافى و متعصب بودند، بعد از غلبه بر ايران و تشکيل حکومت، همين سياست را دنبال کردند و مخصوصاً در تأييد و تقويت خلفاى بغداد، که در دورهٔ قدرت آل‌بويه بسيار ضعيف شده بودند، همت گماشتند و در قتل و آزار شيعهٔ اثنى‌عشري، مخصوصاً اسماعيلى مبالغه نمودند. ظاهر امر در اين راه اظهار اعتقاد به تسنن بود ولى حقيقت آن بود که غلامان و قبايل ترک از غزنويه به‌بعد، به سبب آنکه از نژاد ايرانى نبودند، و نسب‌سازى آنان نيز در اعتقاد نژادى ايرانيان به امر سلطنت چندان کارگر نمى‌افتاد، ناگزير به‌طرف سياست مذهبى اسلام مى‌رفتند که مبتنى است بر اينکه ”پرهيزگارترين خلق در نزد خداوند محترم‌تر از همه است“ و به‌عبارت ديگر رياست به نژاد نيست بلکه به تقوى و اجراى احکام الهى است. پس آنها مى‌کوشيدند که به اجراء احکام دينى تظاهر کنند تا استحقاق خود را در حکومت بر مسلمانان ثابت نمايند.
1 . غزنويه يعنى اولاد سبکتکين سعى داشتند نسب خود را به يزدگرد شهريار برسانند و آل افراسياب و سلاجقه مدعى بودند که نسب آنان به افراسياب و از او به فريدون مى‌رسد و بنابراين استحقاق حکومت بر ايرانيان را دارند.
اما سختگيرى غزنويه و سلاجقه نسبت به شيعه در حقيقت و باطن علت سياسى داشت زيرا غزنويان از قدرت ديالمهٔ آل بويه که شيعى‌مذهب بوده‌اند بيم داشتند و سلاجقه هم که جاى ديلميان را در عراق عجم و جبال و طبرستان و فارس و عراق عرب گرفته بودند همواره از شيعيان اين نواحى بيمناک بودند و در قلع و قمع آنان مى‌کوشيدند و هم‌چنين خلفاى فاطمى مصر را، که در دوران سلاجقهٔ بزرگ نهايت قدرت را داشته‌اند، دشمنان بزرگ خود مى‌شمردند و اسمعيليهٔ ايران را کارگزاران آنان مى‌دانستند و آنان را هرجا مى‌يافته‌آند مى‌کشتند. انعکاس بزرگ دشمنى سلاجقه را با شيعهٔ اثنى عشرى و با اسمعيليه در کتاب‌هائى مانند سياست‌نامه و کتاب‌النقفن و اشعار ناصرخسرو به‌خوبى مى‌توان مشاهده کرد.
با تمام اين احوال تشيع در اين عهد در حال توسعه و تعصبات ميان اهل سنت و تشيع نيز به‌شدت چه در آثار منظوم و مکتوب و چه در مراحل اجتماعى رايج بود. از ميان فرق شيعه در اين دوره دو فرقهٔ شيعهٔ اسمعيليه و فرقهٔ شيعهٔ اثنى‌عشريه نيرومندتر بودند.
بررسی جامعه شناختی سفرنامه ناصر خسرو
ناصر خسرو در ماه ذیقعده سال 394 هجری قمری‏ و در قریه قبادیان بلخ به دنیا آمد و چون روزگاری دراز در مرو به سر برده،خود را مروزی هم خوانده است.او در 87 سالگی در سال 481 هجری قمری در یمگان‏ بدخشان درگذشت. زندگی ناصر خسرو را می‏توان به سه دوره تقسیم‏ نمود: دورهء اول:از کودکی تا 42 سالگی است که از آغاز جوانی به تحصیل علوم مختلف همت گماشت و افزون‏ بر ادب فارسی با بیشتر علوم و معارف زمان خویش‏ چون حساب،هندسه،نجوم،طب،موسیقی،الهیات و تفسیر آشنا شد،قرآن را از حفظ کرد و اصول عقاید گوناگون(ملل و نحل)را بررسی نمود.وی در جوانی به‏ دربار امیران راه یافت و به مراتب عالی رسید.دربارهای‏ محمود و مسعود را دید و تا 42 سالگی به شغل دیوانی‏ و دبیری اشتغال داشت و در اعمال و اموال سلطانی‏ متصرف بود.پایان مرحله اول سفری است از شهر مرو در ربیع الاول 437 هجری قمری به پنج روستای‏ مرو الرود و جوز جانان که در شغل دیوانی یک ماه در آنجا ماند و به واسطه خوابی که دید بر آن شد از شغل‏ دیوانی کناره گیرد و سر انجام به آهنگ حج مرو را ترک‏ گفت.
دورهء دوم:آغاز و انجام سفر هفت ساله او که از تاریخ‏ 23 شعبان 437 هجری قمری آغاز و تا سه شنبه 26 جمادی الاخر 444 هجری قمری(6 سال و 7 ماه و 28 روز و طی 2207 فرسنگ)به طول انجامید.وی‏ در این سفر چهار بار خانه خدا را زیارت کرد و سه سال‏ در مصر به سر برد و با پیشرفت اقتصادی اجتماعی آن‏ دیار آشنا شد.
دورهء سوم:از 50 سالگی تا پایان عمر ناصر خسرو را شامل می‏شود.در این دوره در پی آشنایی و توجه به‏ مسایل دینی،سر انجام به مرتبه حجت نایل یافت که در سلسله مراتب و مدارج سیر اهل باطن،در مذهب‏ اسماعیلی،مرتبه سوم از درجات هفتگانه تلقی‏ می‏شود.در این مدت مأمور دعوت مردم به طریقه‏ اسماعیلیه شد و در بلخ داعیان و مبلغان و دعوت‏ کنندگان،به اطراف فرستاد.اما با مخالفت سلجوقیان‏ که حامی بغداد بودند و تکفیر پیشوایان متعصب‏ مذهبی رو به رو شد،بنا بر این از بلخ فرار کرد و به‏ مازندران که اسپهبدان آن شیعی مذهب بودند پناه برد و در آن منطقه فرقه خاصی از اسماعیلیان به نام‏ «ناصریه»را پدید آورد. ( محمد علی زکی ، سایت اینترنتی)
مروری بر مباحث جامعه‏شناسی«سفرنامه»:
چنان که اشاره شد یکی از ابعاد اهمیت تحقیق‏ ناصر خسرو توجه به طرح مباحث اجتماعی فرهنگی‏ است که در این قسمت به برخی عناوین آنها اشاره‏ می‏شود.
با مطالعه«سفرنامه»درمی‏یابیم که شیوه نگارش آن‏ از سوی ناصر خسرو به طریقی خاص بوده است به این‏ ترتیب که او همگام با مسافرت و اقامت در هر محیط و مکانی اطلاعات تحقیق خود را به نگارش در می‏آورده، اما این شیوه تحقیق مشکلاتی را برای جمع بندی و نتیجه گیری،به ویژه با تکیه بر موضوعات و محورهای‏ اصلی ایجاد می‏کند.هر موضوع اگر بنابر بیان شواهد باشد خود نیاز به تحقیق مفصل دیگری دارد که در این‏ مقال نمی‏گنجد.توجه محقق آن است که به موضوعات‏ و مباحث عمده جامعه شناسی که در«سفرنامه»آمده‏ اشاراتی داشته باشد اگر چه پراکنده‏گویی و شیوه‏ نگارش مشکلی را جهت نیل به آن هدف ایجاد می‏کند.

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

بنا بر این به بیان موضوعات اصلی و فهرست مباحث در هر قسمت می‏پردازیم.

1. 1. ساختار فرهنگی:

در موارد متعددی ناصر خسرو به مباحث فرهنگی می‏پردازد که فهرست برخی از مهمترین آنها به قرار زیر است:بیان ملاقات با علما و دانشمندان و فرزانگان و ویژگیها و مراتب علمی‏ و پایگاه اجتماعی آنان در جامعه؛بیان و یاد آوری‏ مراسم و آداب و رسوم در مناطق گوناگون؛بیان و معرفی فقها و قاضیان و نظام دادگستری و اهمیت‏ پایگاه اجتماعی قضات؛بررسی مفصل آداب و مراسم‏ حج با تأکید بر شهرهای مکه و مدینه؛بیان مکانهای‏ مقدس(محل شهادت علما و انبیا و…)؛بررسی و معرفی فضاهای عبادی با تأکید بر ساخت دینی(معابد مسلمانان،یهودیان و مسیحیان)تشریح مراسم نماز جمعه و اقامه نمازهای جماعت توأم با بررسی نقش و کار کرد مسجد در شهرهای اسلامی به ویژه مساجد جمعه(جامع)؛بررسی مبادلات و انتقالات فرهنگی به‏ خصوص در زبان و آداب و رسوم با تأکید بر مناطق‏ جغرافیایی و مرز شهرهای اسلامی و روم؛بررسی مفصل‏ نقش مذهب در ساختار شهرها با تأکید بر شهرهای‏ دینی مکه و مدینه و بیت المقدس؛بیان نظام آموزشی‏ مراکز علمی و اهمیت کسب علم و شناخت در جامعه‏ اسلامی.معرفی گرایشهای دینی مردم در مناطق‏ گوناگون،بررسی مفصل ابعاد و وجوه گوناگون نقش و اهمیت لباس و پوشاک در جوامع اسلامی جهت تولید انواع لباسهای متنوع و تأثیر آن بر موضوع صادرات‏ مانند دستار-طوق-نعلین-زیلو، خلعت- دیبا- زربفت-قواره-پارچه چند رنگی بوقلمون-فوطه‏ (لباس هندی)و…
2-ساختار سیاسی
با توجه به مدت زمان سفر ناصر خسرو ملاحظه می‏شود که بخش عمده‏ای از جهانگردی وی اختصاص به کشور مصر داشته است و دقت و تفصیل نکات مختلف در این باره گویای اهمیت‏ ناصر خسرو به کشور مصر بوده است که با توجه به‏ مباحث متعدد،در این قسمت به طور خلاصه به‏ شواهدی در زمینه معرفی نظام سیاسی اشاره می‏شود.
معرفی امرا و سلاطین با توجه به سلسله نسب و نام و عنوان؛ذکر ابعاد مشروعیت سیاسی برخی سلاطین‏ تحت عنوان اینکه مثلا فلانی امیر شریفی است؛ یادآوری از پیشینه دینی امرا و نقش پیوند دین و سیاست با این مثال که فلان سلطان علوی است و…؛ معرفی نظام اداری مانند دیوان،نواب یا قائم مقام، وکیل یا کارتزار،رایزن یا مشاور؛معرفی نقش نخبگان‏ در ساخت سیاسی(خواص یا برگزیدگان)،معرفی ابعاد ظاهری سلاطین مثل لباس و پوشش و خیمه و منازل‏ آنها.
البته چنان که اشاره شد میزان توسعه اقتصادی‏ اجتماعی در کشور مصر آن چنان مورد توجه ناصر خسرو بوده که به صورت تفکیک و مفصل به ابعاد گوناگون آن پرداخته است که جزئیات این موضوع را می‏توان در مباحث دیگر اشاره کرد.
نظام مالیاتی:
یکی از عمده‏ترین کارکردهای ساختارهای سیاسی اخذ و جمع آوری مالیات از مناطق‏ مختلف کشورها بوده است که ناصر خسرو در موارد متعدد به این موضوع اشاراتی داشته است که از آن‏ میان برخی مفاهیم را به کار برده است مثل خراج یا صراف،باجگاه،قباله(سند مالکیت)،خزانه.
نظام تجاری و بازرگانی:
بخشی عمده از کار کرد نظام سیاسی توجه به تقویت و گسترش نظام تجاری و بازرگانی و توسعه صادرات و واردات،تقویت نظام‏ معاملاتی و مبادلاتی بوده است که ناصر خسرو این‏ موضوعات را به اشکال بسیار ظریف و حتی جزئی و ریز اشاره نموده است.مثل گسترش فعالیتهای تجاری در شهرهای بندری،بیان موارد صادرات و واردات نقاط مختلف،معرفی واحدهای معاملاتی و سنجش مثل گز، ذراع، ارش، مبلغ، درهم، قنطار. تشریح اهمیت امنیت‏ سیاسی در نظام معاملات به ویژه در کشور مصر، معرفی مواد مورد استفاده در داد و ستد مثل عسل، انگور،ماهی،سرب،مروارید.وجود نظام عهد و پیمان‏ در مسایل تجاری تحت عنوان سجل و…
3-ساختار نظامی:
در طول تاریخ بخش عمده‏ای از پیدایش و تداوم نظامهای سیاسی به ساخت نظامی‏ آنها مربوط بوده است که ناصر خسرو به مسایلی در این‏ باره می‏پردازد.نقش و بیان جغرافیای سیاسی در موقعیتهای مهم استراتژیکی شهرها،بیان اعداد و امکانات نظامی در برخی موارد،معرفی تکنولوژی‏ نظامی در مناطق گوناگون مثل عراده،منجنیق، جوشن،ارابه،جکگا.بررسی و معرفی سازمان نظامی‏ ارتش در مناطق گوناگون تحت عناوین فسطاط (پادگان)،معسگر(محل تجمع سپاهیان)،مقاتلات‏ (محل جنگ)و…
ساخت شغلی و حرفه‏ای:
با توجه به تنوع مشاغل‏ در شهرهای مختلف ناصر خسرو به بیان و معرفی‏ مشاغل،حرف و صنایع گوناگون اشاره می‏نماید و افزون بر معرفی به بیان پایگاه اجتماعی آنان نیز پرداخته است.مشاغلی مانند عطاری،سفالگری، شیشه سازی،باربری،نقاشی،ماهیگیری،نجاری، طلا کاری،منبت کاری،کاغذ سازی،کفاشی،عطر سازی، غواصی،نساجی،حصیر بافی،جواهر فروشی،صرافی و …
نظام زراعی و کشاورزی:
از آنجا که در گذشته(به‏ ویژه زمان ناصر خسرو)توجه خاص به فعالیت‏ کشاورزی و زراعی می‏شده است،در موارد زیادی وی‏ به معرفی نوع کشت،محصولات،میزان کیفیت و نوع‏ زمینهای کشاورزی می‏پردازد از جمله به کشت‏ خشخاش،گندم، پسته، نیشکر، نارگیل و…اشاره‏ دارد.
4- ساختار اقتصادی:
با تأکید بر تشریح مباحث‏ مربوط به نظام مالیاتی و تجاری بازرگانی،انواع حرف و مشاغل،اهمیت فعالیتهای کشاورزی و زراعی تصویری‏ جامع نسبت به ساختار اقتصادی کشورهای اسلامی به‏ دست می‏آید که برخی موارد مربوط به معادن و فلزات‏ را می‏توان بدان مباحث افزود.مثل معادن مرمر، عقیق،یاقوت،زبرجد،شیشه،زر و طلا،گوگرد و نقره.( استفاده از اینترنت)
جامعه شناسی شهری و شهرنشینی در خاور میانه:
با توجه به مسیر مسافرت ناصر خسرو به خوبی و به‏ روشنی تصویری کامل درباره ساخت اجتماعی‏ کشورهای اسلامی به دست می‏آید و افزون بر آن‏ موضوع،مبحث دیگری که به صورت مکرر و برجسته در «سفرنامه»مشهود و بارز است،بررسی زندگی شهری‏ در ملل اسلامی است که در مباحث جغرافیای شهری و جامعه شناسی شهری بسیار مفید و مهم تلقی می‏شود ولیکن از آنجا که مباحث مذکور به شکل پراکنده و بسیار زیاد ارائه شده است،در این باره به صورت‏ خلاصه اشاره خواهیم کرد.
«ن.پ.»چیست و« س.ف.فاوا»در کتاب خود به نام‏ «جامعه شهری»تحقق سه شرط را برای ارتقای هر نقطه‏ای از سر زمین به مکان شهری و پیدایش و رشد شهرها الزامی می‏دانند.این سه شرط عبارتند از:

1. 1. مساعدت محیط طبیعی یا محیطی گشاده دست و پر برکت

1. 1. درجه‏ای از تکامل دانش فنی

1. 1. سازمان‏ اجتماعی مبتنی بر تقسیم کار»

شهرنشینی یکی از سه رکن اساسی ساختار اجتماعی خاور میانه تلقی می‏شود(دو رکن دیگر عبارتند از کوچ نشینی و روستانشینی)و با توجه به‏ نظریات متعدد دریافت می‏شود که«ترکیب سه عامل‏ سیاسی(پدید آمدن حکومت متمرکز با ارتش حرفه‏ای‏ و نظام اداری وسیع)و عامل اقتصادی(تجارت در مسیرهای دور و تجارت دریایی)و عامل مذهبی، زمینه ساز پیدایش شهرهای بسیاری در منطقه‏ خاور میانه گردید».
با تکیه بر نکات بالا به خوبی روشن می‏شود که ناصر خسرو به عوامل سه گانه پیدایش شهرها در منطقه‏ خاور میانه توجه داشته است و در موارد گوناگون به‏ ابعاد فوق اشاره کرده است.نخست نقش عوامل‏ محیطی و اکولوژیکی که«سفرنامه»را به مباحث‏ جغرافیای شهری بسیار نزدیک می‏کند؛دوم میزان‏ دانش فنی که در سفرنامه به صورت خلاصه از آن‏ سخن به میان آمده؛سوم سازمان اجتماعی تقسیم کار که با توجه به مباحث پیشین در خصوص نظام شغلی و تجاری به خوبی گویای تقسیم کار در شهرها بوده است‏ و افزون بر آن عوامل سه گانه سیاسی(مکان استقرار سلاطین و نظام اداری)عوامل اقتصادی(مشاغل‏ حرف بازار و بازرگانی)و عامل مذهبی که در مفاهیم‏ سلطان،بازار و مسجد خلاصه می‏شوند،ناصر خسرو آنها را به عنوان عوامل سه گانه پیدایش و توسعه‏ شهرنشینی در خاور میانه می‏داند.
پابه پای ناصر خسرو در سفرها
ناصرخسرو علاوه به مجموعه اشعار خود، آثار گوناگونی در زمینه شعر، فلسفه، اخلاق، و دین دارد، اما به نظر من مهمترین اثر ناصر خسرو سفرنامه وی است که در آن سفر خود را از مرو به مکه و سپس به قاهره و سرانجام بازگشت خویش به بلخ را شرح میدهد.
مقبره سلطان سنجر در مرو
سفرنامه شرح سفر حج ناصر خسرو است که در طی آن با برادرش و غلامی هندو از بیش از صد شهر عبور می‌کند و برحسب شرایط و اوضاع و احوال سفر یادداشت‌هائی برمی‌دارد. علت سفر نیز خوابی است که وی در سن چهل و دو سالگی میبیند و تصمیم می‌گیرد که از شغل دبیری در دستگاه سلجوقیان استعفا دهد وبه حج برود. سفرنامه یک دائرة المعارف غنی در مورد وضع جهان اسلامی در قرن پنجم است. این کتاب بسیار روان نوشته شده و ناصرخسرو سعی کرده است که چیزهائی را که دیده است به طور خلاصه گزارش دهد. طی این سفر ناصرخسرو از مرو به سرخس رفته و سپس از نیشاپور، بسطام، سمنان، ری ، قزوین، خرزویل، خندان، شمیران، سراب، سعید آباد، تبریز، مرند، خوی (درایران امروز)، برکرای، وان، وسطان، اخلاط، بتلیس، ارزن، میافارقین، آمد (دیار بکر)، حران، قرول، سروج (آسیای صغیر)، منبج، حلب، جندقنسرین، سرمین، معره النعمان، کویمات، حما (در سوریه)، عرقه، طرابلس، قلمون، طرابرزن، جبیل، بیروت، صیدا، صور (در سوریه)، عکا، طبریه، حیفا، قیساریه، رمله، بیت المقدس (در فلسطین) دیدن می‌کند که تا این جا یک سال از آغاز سفر او می‌گذرد. ناصر خسرو پس از رسیدن به بیت المقدس، ٣۴ روز در آن جا می‌ماند و توصیف جالبی از بیمارستان این شهر، مسجد صخره، و مسجد اقصی ( سومین مکان مقدس مسلمانان پس از مکه و مدینه) می‌کند. سپس به بیت اللحم، حبرون (در فلسطین)، عرعر، وادی القرای، مدینه، و مکه (در عربستان سعودی) رفته و حج می‌گزارد. سپس به بیت المقدس رفته و از آن جا به قاهره می‌رود.
مقبره ابوسعید ابوالخیر در میهنه
در مدت سه سالی که ناصرخسرو در قاهره بوده است برای بار دوم و سوم با کشتی به حج می‌رود. در سفر چهارم به مکه، ناصرخسرو پنج ماه و ١٩ روز در آنجا می‌ماند سپس تصمیم میگیرد به بلخ برگردد، اما این بار از مسیر پر رفت و آمدی که آمده بود باز نمی‌گردد. زیرا او اکنون یک مبلغ جدی مذهب اسماعیلی شده بود و خطر آن می‌رفت که به جرم قرمطی بودن جان خود را از دست بدهد. او مسیر دیگری را انتخاب می‌کند که در قلمرو سلجوقیان نبود. این مسیر از طریق طائف، فلج، یمامه، لحساء (الاحساء)، بصره، آبادان، مهروبان، ارجان (نزدیک بهبهان)، لوردغان، خان لنجان، اصفهان، نائین، طبس، تون، قائن، سرخس، مروالرود، سمنگان، به بلخ منتهی می‌شود. سفر او شش سال و هفت ماه و بیست و دو روز طول می‌کشد و با حساب مسیرهای فرعی شامل سه هزار فرسنگ می‌شود.
مقبره بایزید بسطامی در بسطام
هنگامی که ناصرخسرو به راه می‌افتد هنوز به مذهب شیعه اسماعیلی نگرویده بود، اگرچه به احتمال زیاد در دل تمایلاتی به آن داشته است اما پس از بازگشت از حج یک مبلغ رسمی مذهب اسماعیلیه می‌شود. ناصرخسرو مدتی در بلخ می‌ماند و به تبلیغ مذهب اسماعیلیه می‌پردازد، اما به علت این که سلجوقیان سنی بوده‌اند با او مخالفت کرده و در صدد آزار وی برمی‌آیند و او مجبور می‌شود آن جا را ترک کرده و به دره یمگان در کوههای بدخشان روی آورد و در پناه امیری بقیه زندگی خود را دور از شهر و دیار و در غربت بگذراند.

-احمدبن‌فارس(د۳۹۰ق): «شبه» به صورت‌های: شِبه، شبّه و شبیه بیان شده است. و «الشَبَهُ» به جواهری گفته می‌شود که شبیه طلا باشد. و اشتَبَهَ الأمران: به زمانی گویند که دو امر یا چیزی با یک‌دیگر هم شکل گردند و یا شناختشان مشکل گردد.^[۳۳]
-جوهری(د۳۹۸ق): وی «شِبه» و «شَبَه» را دو لغت هم‌معنی می‌داند. «الشُبهَه»: التباس و مخلوط شدن.و المتشابهات من الأمور: امور مشکل. و المتشابهات: چیزهایی که شبیه و مانند یک‌دیگر هستند.^[۳۴]
-راغب اصفهانی(د۵۰۲ق): حقیقت «الشَّبهُ و الشِّبهُ و الشَّبیهُ» به معنای مماثلت از جهت کیفیت می‌باشد. مانند رنگ و طعم. و«شَبهَهُ» به معنای آن است که یکی از دو چیز قابل تمییز نباشد؛ به دلیل وجود تشابه بین آن دو چیز از جهت ظاهر و یا معنا. و قول خداوند که می‌فرماید: (…وَأُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهاً… )(بقره/۲۵)، یعنی بعضی از آن از جهت رنگ به بعضی دیگر شباهت دارد.^[۳۵]
-ابن‌منظور(د۷۱۱ق): «شِبه» و «شبیه» را به معنای مثل می‌داند و «متشابهات» را نیز به معنای همانند معرفی می‌کند. «المتشابه» یعنی غیر معلوم بودن، چند پهلو بودن، آشکار نبودن. أشتبه فی الأمور: در صحت آن مطلب تردید پیدا کرد. المُشبَّه و المُشتَبَه من الأمور: کار سخت و مشکل، کار درهم و برهم.^[۳۶]
-زبیدی(د۱۲۰۵ق): «تشابها اشتَبَها»؛ یعنی هر یک از دو چیزی که به هم شبیه باشند، به گونه‌ای با یک‌دیگر مخلوط گردند که از هم قابل تفکیک نباشند. «و المتشابه ما لم یُتَلَّقُ معناه من لفظه و هو ضربین: أحدهما إذا رُدَّ إلی المحکم عُرِف معناه، و الآخَر ما لا سبیل إلی معرفه حقیقته»؛ متشابه آن چیزی است که معنا و مراد آن از ظاهر لفظش آشکار نمی‌گردد و بر دو قسم می‌باشد: اول آن قسمی است که هنگام بازگشتش به محکم، معنایش شناخته می‌گردد؛ و دیگر آن است که هیچ راهی برای شناختن حقیقتش وجود ندارد.^[۳۷]

-قرشی: «شِبه» به معنای مثل، نظیر. و هم‌چنین است شبیه. شبهه آن است که دو چیز را در اثر مماثلت از یک‌دیگر نتوان تشخیص داد. برای مثال آیه‌ی(وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَـکِن شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُواْ فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ یَقِینًا )(نساء/۱۵۷).^[۳۸]
با دقت در نمونه‌های فوق، به خوبی روشن می‌گردد که در تمام مشتقات ماده‌ی مذکور، نوعی شباهت و مماثلت وجود دارد؛ که این شباهت در بسیاری از حالات باعث نوعی تردید در تشخیص مصداق واقعی مورد نظر می‌شود.
۱-۴-۳-معنای اصطلاحی «محکم و متشابه»
از دیرباز در بیان محکم و متشابه نزد علما اختلاف بوده است. علت عمده‌ی این اختلافات، خلط و اشتباهی است که بین بحث و گفت‌وگو در محکم و متشابه با بحث و گفت‌وگو در تأویل وجود دارد و در اثر این خلط اختلاف عجیبی در طرح مسأله و چگونگی بحث از آن و نتیجه‌ای که از آن گرفته می‌شود، پدید آمده است.^[۳۹] با تتبع در اقوال علما، می‌توان نزدیک به بیست قول در این مسئله پیدا کرد،^[۴۰] از جمله‌ی این اقوال عبارتند از:
-طبری (۲۴۴-۳۱۰ق): آیات محکم، آیاتی است که ناسخند و باید به آن‌ها هم ایمان آورد و هم عمل کرد.^[۴۱] آیات متشابه، آیاتی است که نسخ شده و باید به آن‌ها ایمان آورد، اما عمل نکرد.^[۴۲]
-قاضی عبدالجبار همدانی (قرن۴)، در تعریف «محکم» چنین آورده است: «محکم هرگاه مطابق معنای لغت بوده یا همراه با قرائن باشد، فقط احتمال یک وجه در آن وجود دارد و اگر فردی که به روش‌های سخنوری و قرائن آگاهی داشته باشد آن را بشنود، می‌تواند بر اساس آن استدلال کند.»^[۴۳]
-شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق):^[۴۴] در نگاه وی «متشابه» آن است که مقصود از ظاهر آن معلوم نباشد و به دلیلی دیگر محتاج باشد. و از آن جهت آن را «متشابه» گویند که وجوهی را محتمل است و تشخیص مقصود به خاطر تشابه آن‌ها به یک‌دیگر مشکل است و به دلیل خاصی نیازمند می‌باشد. و از طرفی امکان ندارد همه‌ی وجوه محتمله، مقصود باشد. مانند آیات زیر:
(أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَى علَى مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّهِ وَإِن کُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ) (زمر/۵۶)
(وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِیعًا قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَالسَّماوَاتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ) (زمر/۶۷)
(أَفَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَن یَشَاء وَیَهْدِی مَن یَشَاء فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ) (فاطر/۸)
ایشان در ادامه می‌نویسد: «محکم» کلامی است که دلالتش واضح و آشکار است و از ظاهر آن علم به مراد و مقصود بدون قرینه حاصل می‏شود، مانند: (إِنَّ اللّهَ لاَ یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئًا… )(یونس/۴۴). و «متشابه» کلامی است که از ظاهر آن مراد و مقصودش دانسته نمی‏شود تا این‌که چیزی که معنای آن را روشن نماید، بدان منظم گردد.^[۴۵]
-زمخشری (۴۶۷-۵۳۸ق)، «محکم» را آن‌چه دانسته که از احتمال اشتباه دور است.^[۴۶]
-ابن‌شهرآشوب (۴۸۸-۵۸۸ق): «متشابه» عبارت است از چیزی که با معنای آن قابل تطبیق نیست. «منظم نیست»، مگر با زیاد کردن یا حذف و نقل کردن آن. و نیز از آن‌جا که شبیه «محکم» است، بدان «متشابه» گویند. و بعضی از آن‌جا که مراد اصلی آن با آن‌چه مراد نیست، مشتبه می‌گردد، به آن «متشابه» گویند.^[۴۷]
-ابن‌رشد (۱۱۲۶-۱۱۹۸م): وی با دسته‌بندی مردم به سه دسته‌ی عالمان و عموم مردم و گروهی میانه‌ی دو دسته‌ی یاد شده، معتقد است که برای دو گروه اول، هیچ تشابهی در دین وجود ندارد و تنها برای گروه سوم تشابه مطرح می‌شود. و می‌نویسد: «آیاتی که از امور غیبی خبر می‌دهند از آن جهت که مثل و مانندی در شهود ندارند، امور حسی خوانده می‌شوند. چون نزدیک‌ترین و شبیه‌ترین موجودات به آن‌ها هستند و برخی از مردم به جای این‌که مقصود را درک کنند، همان مثل را در نظر می‌گیرند و در نتیجه دچار حیرت و شک می‌شوند و این همان است که متشابه نامیده می‌شود.»^[۴۸]
-فخر رازی (۵۴۴-۵۹۹ق): هر لفظی که برای معنایی وضع شده است، یا احتمال غیر هم در آن راه دارد، یا ندارد. قسم اول را که احتمال غیر در آن راه ندارد، «نصّ» گویند. اما آن قسم که احتمال غیر هم در آن راه دارد، در این صورت یا احتمال نسبت به یکی از این دو معنا راجح است و یا احتمال یکی از آن دو راحج نیست؛ بلکه مساوی است. در صورت اول که احتمال یک طرف راجح است، آن را «ظاهر» می‌گویند و طرف مرجوح را «مؤوّل» می‌نامند. و در صورتی‌که لفظ نسبت به هر دو مساوی باشد و طرف راجحی نداشته باشد، آن را «مشترک» می‌نامند و نسبت به هر دو طرف مجمل است. بنابر این تقسیم، هر لفظی یا نصّ است یا ظاهر، یا مؤوّل، یا مشترک و یا مجمل. اما نصّ و ظاهر در جهت ترجیح مشترکند، الّا این‌که نصّ راجحی است که مانع غیر هم هست اما ظاهر راجحی است که مانع غیر نیست. پس این قدر مشترک بین نصّ و ظاهر را «محکم» گویند. اما مجمل و مؤول بر این مشترکند که لفظ دالّ بر آن‌ها راجح نیست، در عین حال اگرچه راجح نیست، مرجوح هم نمی‌باشد. ولی مؤولِ غیر راجح به دلیل انفرادش، مرجوح است. پس قدر مشترک بین مجمل و مؤول را «متشابه» گویند؛ زیرا فهم در هر دو قسم حاصل است.^[۴۹]
-ابن‌تیمیه (۱۲۶۳-۱۳۲۸م):^[۵۰] «متشابهات» عبارتند از آیاتی که محتمل المعنی هستند و دارای «تأویل» می‌باشند؛ زیرا خداوند نفرمود: «لا یعلم تفسیره و معناه الّا الله»، بلکه فرمود: (…وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ… )(آل ‌عمران/۷).
-زرکشی (۷۴۵-۷۹۴ق): وی ذیل تعریف «متشابه» می‌گوید: «متشابه» اصلش این است که لفظ در ظاهر مشابه و در معنا مختلف باشد. همان‌گونه که خداوند متعال در وصف میوه‌ی بهشتی فرموده: (وَبَشِّرِ الَّذِین آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ کُلَّمَا رُزِقُواْ مِنْهَا مِن ثَمَرَهٍ رِّزْقاً قَالُواْ هَـذَا الَّذِی رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَأُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهاً وَلَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَهٌ وَهُمْ فِیهَا خَالِدُونَ) (بقره/۲۵)، یعنی دارای مناظر متفق و یکسان و طعم‌های مختلف می‌باشند. به مسأله‌ی غامض و پیچیده‌، تشابه گفته می‌شود؛ زیرا در آن جهت مشابهت موجود می‌باشد. و «متشابه» مثل مشکل می‌باشد؛ زیرا در شکل تفاوت دارد. یعنی در شکل غیر خودش وارد می‌شود و لذا مردم به این خاطر در آن اختلاف می‌کنند و گفته شده «متشابه» امر مشتبهی است که بعضی از آن شبیه بعضی دیگر می‌باشد.^[۵۱]
-ملاصدرا (۹۸۰-۱۰۵۰ق): «محکم» به معنای ثابت و غیر متغیر و باقی و دائم است.^[۵۲] «متشابه» عبارت از آن است که مراد از ظاهرش آشکار نگردد؛ بلکه احتیاج به دلیل دارد. به همین جهت ممکن است دارای احتمالات زیادی باشد. پس از آن‌جا که «متشابه» است، جایز می‌باشد همه‌ی آن احتمالات مراد و مقصود باشد.^[۵۳]
-فیض کاشانی (۱۰۰۷-۱۰۹۰ق): «محکمات»، یعنی: «أحکمت عباراتها…»، زیرا از اجمال محفوظ است. متشابهات، محتملات هستند و مقصود از آن روشن نمی‏شود مگر بعد از فحص و دقت نظر تا فضل علمای الهی در استنباط معانی آن آشکار شود و متشابهات به محکمات بازگردانده می‏شود.^[۵۴]
-علامه طباطبایی (۱۲۷۱-۱۳۶۰ق): در نگاه علامه، «متشابه» آیه‌ای است که مراد از آن برای شنونده به مجرد استماع آن معین و مشخص نگردد؛ بلکه میان این معنا و آن معنا مردد گردد تا آن‌که آیه‌ی مورد نظر را به محکمات کتاب ارجاع دهد و آن آیات محکمات، معنای آیه‌ی مورد نظر وی را مشخص سازند و آن‌گونه که باید و شاید تبیین کنند. که در آن صورت آیه‌ی متشابه به واسطه‌ی آیات محکم تبدیل به آیه‌ی محکم می‌گردد، و آیه‌ی محکم نیز به خودی خود محکم است.^[۵۵]
ایشان هم‌چنین پس از این‌که دیدگاه‌های مختلف را در جهت تعیین معنای محکم و متشابه مورد بررسی قرار می‌دهد، در تشریح معنای متشابه این‌گونه بیان می‌دارد: تعریفی که آیه‌ی شریفه‌ی (هُوَ الَّذِیَ أَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاء تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ) (آل عمران/۷)، از معنای «متشابه» به دست می‌دهد این است که آیه، ضمن حفظ ویژگی آیه بودن بر یک معنای تردید آمیز و شک برانگیز دلالت کند؛ نه از جهت لفظ به گونه‌ای که روش‌های معهود در نزد اهل زبان بتواند آن را علاج کند، مانند آن‌که مثلاً عام یا مطلق باشد و بتوان آن را به مخصّص و مقیّد ارجاع داد؛ بلکه از آن جهت که معنای آن با معنای یک آیه‌ی قرآنی که (…لاَ رَیْبَ فِیهِ… )(یونس/۳۷) است، سازگار نیست و آن آیه‌ی دیگر باید حالِ این آیه‌ی متشابه را تبیین کند.^[۵۶]
-محمدباقر حکیم (۱۳۵۸-۱۳۸۲ق)، چنین گفته است: «آیات محکم آیاتی است که بر مفهوم معینی دلالت دارند؛ به گونه‌ای که بدون مشکل یا تردیدی معنا و مصداق معینی برای آن می‌یابیم.^[۵۷] ایشان در معنای متشابه می‌نویسد: «متشابه» عبارت است از آن دسته آیات قرآنی که بر یک مفهوم معین که صورت واقعی و مصداق خارجیِ آن مفهومِ معین، برای ما درهم ریخته و غیر شفاف باشد، دلالت دارند.^[۵۸]
-صبحی صالح (۱۹۵۳م): «متشابه» آیه‌ای است که خالی از دلالتی مرجّح بر معنای خود باشد، که بنابر این تعریف، نصّ و ظاهر در مجموعه‌ی آیات محکم قرار می‌گیرند. نصّ از آن جهت که در ردیف محکم است و عبارت است از لفظی که برای یک معنای مرجح متبادر به ذهن شده است. ظاهر نیز زیر پوشش محکم قرار می‌گیرد؛ زیرا دلالتش بر معنای مورد نظر هیچ خفا و ابهامی ندارد. مجمل و مؤول و مشکل نیز، زیر مجموعه‌ی متشابه قرار می‌گیرند؛ زیرا مجمل نیاز به تفصیل دارد و مؤول دلالت بر مورد نظر ندارد، مگر پس از تأویل. و مشکل، دلالتش ناآشکار است و پوشیدگی و ابهام دارد.^[۵۹]
-محمدکاظم شاکر (۱۳۴۲ش): وی از میان اقوال متعدد، چند نظر برتر را برگزیده که برخی از آن‌ها عبارت است از: ۱)متشابهات آیاتی می‌باشند که تفسیر آن‌ها به دلیل وجود تشابهات لفظی یا معنوی مشکل باشد. ۲)متشابهات آیاتی هستند که ظاهر آن‌ها منظور نباشد و به تأویل نیاز داشته باشد.^[۶۰]
۱-۵-مفهوم «نسخ»
۱-۵-۱-معنای لغوی «نسخ»
«نسخ» در لغت به چهار معنا استعمال شده است:^[۶۱]
۱-باطل نمودن چیزی و به‌ کاربردن چیزی به جای آن.
۲-تبدیل نمودن چیزی به چیز دیگر.
۳-نقل چیزی از جایی به جای دیگر بدون تغییر ماهیت.
۴-استنساخ و رونویسی کتابی از کتاب دیگر و حروفی از حروف دیگر.
جوهری^[۶۲] نیز در «صحاح» می‌گوید: «نسخ» به دو معنای ازاله و تغییر به ‌کار می‌رود: «نَسَخَت الشمسُ الظلَّ، أزلتَهُ وَ نَسَخَت الریحَ آثارَ الدارِ، غَیّرتَها». آفتاب، سایه را از بین برد و باد، آثار بقایای خانه را تغییر داد. بنابراین جوهری قائل است: نسخ به معنای ازاله و از بین بردن حکم است.
در «مفردات» راغب آمده است: «نسخ» یعنی از بین بردن چیزی به واسطه‌ی چیزی که پس از آن می‌آید. مثل از بین بردن آفتاب سایه را و سایه آفتاب را و پیری جوانی را. واژه‌ی «نسخ»،‌ گاه به معنای «ازاله» و گاه به معنای «اثبات» آمده است.^[۶۳]
به اعتقاد زرقانی، «نسخ» در لغت عرب به دو معنا به کار رفته است:^[۶۴]
۱-ازاله و اعدام چیزی مثل: (وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبِیٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنسَخُ اللَّهُ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (حج/۵۲).در این آیه، منظور از (فَیَنسَخُ اللَّهُ)،یعنی خداوند القای شیطان را نابود کرده و از بین می‌برد.
۲-انتقال و تحویل یک چیز به چیز دیگر با بقای آن. نسخ کتاب به همین معنا می‌باشد، زیرا در استنساخ نوعی نقل و انتقال وجود دارد.
آیت‌اللّه خوئی در «البیان» آورده‌اند: نسخ در لغت به معانی زیر است:
۱-نوشتن چیزی از روی نوشته‌ی دیگر و اشتقاق کلمه‌های معروفِ استنساخ و انتساخ نیز از همین ماده است.
۲-نقل و تغییر دادن، مثل «تناسخ المواریث و الدهور» یعنی ثروت‌ها و زمان‌ها متغیر گردید.
۳-ازاله و از بین بردن، مثل «نسخت الشمس الظل» یعنی آفتاب سایه را از بین برد.

در کشور هایی که از بازار سرمایه توسعه یافته برخوردارند، مقدار بازده اولیه سهام عرضه های عمومی اولیه به عنوان درصد اختلاف بین قیمت عرضه سهم و قیمت معاملاتی (بازار) سهم در پایان اولین روز عرضه سهم در بورس اوراق بهادار تعریف می شود. در این قبیل بازار ها که قیمت ها تابع بی قید و شرط عوامل عرضه و تقاضای بازار می باشند( به عبارتی محدودیت نوسان قیمت روزانه برای سهام وجود ندارد). مقدار بازده اولیه به وضوح معلوم و قابل اندازه گیری است. بر این اساس، در این بازار ها اغلب پژوهشگران برای محاسبه بازده اولیه از قیمت بازار سهم در پایان اولین روز معاملاتی سهم در بورس اوراق بهادار استفاده می نمایند. از سوی دیگر، در بازار های سرمایه کمتر توسعه یافته که غالبا سیاست “دامنه نوسان روزانه قیمت ” بر سهام اعمال می شود؛ ممکن است مدت زمانی به طول بیانجامد تا تا قیمت بازار سهم به نقطه تعادلی عرضه و تقاضا و ارزش ذاتی آن نزدیک شود. در این قبیل موارد، سنجش بازده غیر عادی اولیه در بازه زمانی طولانی تری صورت می گیرد. برای اندازه گیری بازده غیر عادی اولیه معمولا از متدولوژی استاندارد از جمله روش تحقیق آگاروال، لیل و هرناندز، چان و همکاران و کولی و سورت به شرح رابطه زیر استفاده می شود:

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

که در رابطه فوق:
Rit: بازده سهم i در زمان t
Pit: قیمت معاملاتی سهم i در زمان t
Pi0: قیمت عرضه اولیه سهم i در تابلو بورس اوراق بهادار
بازده کوتاه مدت پرتفوی بازار هم در مقاطع زمانی متناظر به شرح رابطه ذیل محاسبه می شود:
که در رابطه فوق:
Rmt: بازده پرتفوی بازار در زمان t
Mt: شاخص کل بازار در زمان t
M0: شاخص کل بازار در زمان عرضه اولیه سهم i در تابلو بورس اوراق بهادار
با در نظر گرفتن روابط فوق بازده کوتاه مدت تعدیل شده یا بازده غیر عادی سهام عرضه های عمومی اولیه از طریق رابطه زیر محاسبه می شود:
که در رابطه فوق:
MAARit: بازده کوتاه مدت تعدیل شده (بازده غیر عادی اولیه)سهم i در زمان t بعد از عرضه
Rit: بازده کوتاه مدت (تعدیل نشده ) سهم i در زمان t
Rmt: بازده پرتفوی بازار (شاخص کل بازار ) در زمان t بعد از عرضه اولیه سهم i
۶-۲- محافظه کاری و قیمت گذاری کمتر از واقع سهام عرضه های عمومی اولیه
با نقش مهمی که عدم تقارن اطلاعاتی در فرایند عرضه های عمومی اولیه بازی می کند طبیعی است که کیفیت اطلاعات مورد توجه قرار گیرد. بولتون ^[۱۰۷](۲۰۱۱) رابطه بین کیفیت سود و قیمت گذاری کمتر از واقع عرضه های عمومی اولیه را بررسی کرد و دریافت که اندازه قیمت گذاری کمتر از واقع در کشورهایی که در آن شرکت های عمومی کیفیت سود بالایی دارند، کمتر است. تاکنون مطالعات زیادی انجام شده که رابطه بین قیمت گذاری کمتر از واقع وکیفیت سود شرکت های عرضه شده را از چهارچوب مدیریت سود(آرونی آنگ و یان^[۱۰۸]،۲۰۱۰، بال و شیوا کومار،۲۰۰۸، تئو و وانگ^[۱۰۹]،۲۰۰۲، ولچ و وانگ، ۱۹۹۸) و افشا بررسی می کند اما تاکنون مطالعات کمی نقش مستقیم محافظه کاری را در فرایند عرضه های عمومی اولیه در نظر گرفته اند؛ که به عنوان یکی از مشخصه های کیفیت سود حائز اهمیت می باشد(بوشمن و بیوترسکی،۲۰۰۶). مطالعات انجام شده نقش محافظه کاری را در فرایند قراردادها نمایان می سازد(واتز،۲۰۰۳) محافظه کاری مشروط بعنوان یک مکانیزم حاکمیتی عمل می کند که می تواند منافع هر دو گروه بستانکاران و سهامداران را تأمین کند و ارزش شرکت را افزایش دهد. برای مثال کیم و پونر^[۱۱۰](۲۰۱۰) دریافتند که محافظه کاری مشروط برای سهامداران مزایای اطلاعاتی داشته و سطوح بالای محافظه کاری مشروط جاری، با احتمال خبرهای بد در آینده ارتباط دارد. علاوه بر این در ارتباط با مزایای قراردادی محافظه کاری لافوند و واتز(۲۰۰۸) اظهار می کنند که انتظار می رود محافظه کاری منجر به کاهش عدم تقارن اطلاعاتی بین مدیران و سرمایه گذاران بیرونی گردد. براساس دیدگاه آنها عدم تقارن اطلاعاتی گرایش هایی را در مدیران ایجاد می کند که از اطلاعات خصوصی به نفع خود استفاده کرده و ثروت را از سرمایه گذاران با ارائه عملکرد بهتری از وضعیت شرکت به خودشان انتقال دهند همانگونه که محافظه کاری به درجات بالاتری از تاییدپذیری برای سودها نسبت به زیان ها نیاز دارد. بنابراین نتیجه خالص حسابداری محافظه کارانه می تواند ارائه اطلاعات بیشتری از اطلاعات قابل تایید باشد(چنی و همکاران^[۱۱۱]،۲۰۱۱). و دوم اینکه اطلاعات قطعی و قابل تایید معیاری را فراهم می کند که بوسیله آن ایجاد اطلاعات معتبر درباره سود های تاییدناپذیر با بهره گرفتن از منابع غیر قطعی مثل پیش بینی های مدیریت و افشاهای داوطلبانه ممکن می شود. سرمایه گذاران می توانند پیش بینی های ناشی از منابع مختلف را با اطلاعات قطعی که در نهایت محقق خواهد شد، مقایسه کرده و قابلیت اتکای منابع رقیب را ارزیابی کنند. به این طریق سرمایه گذاران بیرونی از ارزش واقعی شرکت ناشر، عدم تقارن اطلاعاتی بین سرمایه گذاران آگاه و ناآگاه و همچنین شرکتهای ناشر و متعهدپذیره نویس مطلع خواهند شد. بنابراین، عدم تقارن اطلاعاتی بین سرمایه گذاران بالقوه و شرکت های ناشر کاهش یافته و اندازه قیمت گذاری های کمتر از واقع، کمتر خواهد شد.
۷-۲- پیشینه تحقیق
۱-۷-۲- تحقیقات داخلی

1. 1. ظریف فرد و مهرجو (۱۳۸۳) در تحقیقی به بررسی عملکرد قیمت گذاری سهام شرکت های تازه وارد به بورس اوراق بهادار تهران پرداخته و بازده کوتاه مدت ۹۱ شرکت جدید الورود را طی دوره زمانی ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۲مورد مطالعه قرار دادند. آنها همچنین به بررسی الگوهای مشاهده شده در مقطع عرضه های اولیه از جمله: بازده کوتاه‌مدت بیشتر شرکت‌های تازه‌ وارد نسبت به بازده بازار، بازده بلندمدت‌ کمتر این شرکت‌ها و وجود دوره‌های خاص در زمینه فعالیت شرکت‌های تازه‌ وارد در بازار پرداختند. نتایج پژوهش ایشان حکایت از آن داشت در طی دوره مورد مطالعه، بازده کوتاه‌مدت شرکت‌های تازه پذیرفته شده در بازار بیشتر از بازده کوتاه‌مدت بازار است. از این نظر الگوی رفتار بازده کوتاه‌مدت سهام جدید(بازده اضافی کوتاه‌مدت‌ شرکت‌های تازه‌ وارد به بازار) در بورس اوراق بهادار تهران مشابه سایر کشورهای‌ جهان است و شواهدی وجود دارد که نشان‌دهنده تاثیر اندک نوع موسسه حسابرسی‌ شرکت تازه‌ وارد به بازار بر روی بازده کوتاه‌مدت سهام جدید معامله شده در بازار بورس است(ظریف فرد و مهرجو،۱۳۸۳).

1. 1. نیکبخت و همکاران(۱۳۸۶) در تحقیقی با عنوان” تبیین عوامل موثر بر بازده غیرعادی کوتاه مدت سهام شرکت های جدیدالورود به بورس اوراق بهادار تهران” بازده غیرعادی در سهام شرکت‌های جدید الورود به بورس‌ اوراق بهادار تهران و عوامل موثر بر آن مورد بررسی قرار دادند. نتایج حاصل از تحلیل‌ داده‌ها در پژوهش آنها بیانگر وجود بازده غیرعادی کوتاه‌مدت مثبت طی شش ماه پس از ورود به‌ بورس اوراق بهادار در سهام شرکت‌های نمونه بود. و از بین هفت متغیر اندازه‌ شرکت، افق زمانی پیش‌بینی سود، تغییرات سود، بازده بازار یک ماه قبل از عرضه سهام، نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار سهام، موسسه حسابرسی و نوع صنعت، تنها دو متغیر اندازه شرکت به صورت معکوس و بازده بازار یک ماه قبل از عرضه سهام به صورت مستقیم با بازده غیرعادی در رابطه بودند؛ اما بطور کلی تحلیل رگرسیون چند متغیره نشان داد که هر هفت متغیر مستقل بطور همزمان توانایی توجیه‌کنندگی تقریبا ۲۰ درصدی بازده غیر عادی کوتاه‌مدت را دارند(نیکبخت و همکاران،۱۳۸۶).

1. 1. خوش طینت و یوسفی اصل در سال ۱۳۸۷ به بررسی رابطه تقارن و عدم تقارن اطلاعاتی با محافظه کاری در صورتهای مالی پرداختند. به اعتقاد ایشان عدم تقارن اطلاعاتی میان سرمایه گذاران آگاه و ناآگاه موجب ایجاد هزینه های نمایندگی شده و محافظه کاری بعنوان مکانیزمی انگیزه های مدیران را برای دستکاری سود کاهش داده و هزینه های نمایندگی را کاهش می دهد؛ ایشان براین اساس، با انتخاب ۱۳۴ شرکت طی دوره زمانی ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ به بررسی موضوع فوق پرداختند.

نتایج تحقیق آنها نشان داد که:
۱- عدم تقارن اطلاعاتی مابین سرمایه گذاران آگاه و ناآگاه منجر به محافظه کاری می شود.
۲- از طرفی دیگر تغییرات عدم تقارن اطلاعاتی مابین سرمایه گذاران منجر به تغییرات محافظه کاری می گردد؛ اما محافظه کاری منجر به عدم تقارن اطلاعاتی نمی گردد و این نتایج مغایر با پیشنهاد FASB است که عنوان می کند محافظه کاری منجر به ایجاد تقارن اطلاعاتی می گردد(خوش طینت و یوسفی اصل،۱۳۸۷).

1. 1. باقرزاده و همکاران(۱۳۸۸) در تحقیقی” عوامل موثر بر بازده کوتاه مدت سهام عرضه های عمومی اولیه در بورس اوراق بهادار تهران “را در فاصله زمانی ۱۳۷۶تا ۱۳۸۳ مورد بررسی قرار دادند. ایشان با انتخاب ۱۴۲ شرکت بعنوان نمونه، از بین شرکت هایی که طی قلمرو زمانی مورد نظر در بورس اوراق بهادار تهران عرضه شده بودند؛ به نتایج زیر دست یافتند:

1. 1. سهام عرضه های اولیه در بورس اوراق بهادار تهران همانند سهام عرضه های اولیه درسایر کشور ها، در بازه زمانی چهار هفته بعد از تاریخ عرضه اولیه در بازار به طور متوسط ۸۵/۱۴ درصد بازده اولیه و ۳۹/۱۲درصد بازده اولیه غیر عادی ایجاد کرده اند.

1. 1. بررسی بیشتر این پدیده بر اساس سال تقویمی نشان داد که سهام عرضه های اولیه سال ۱۳۸۳ بیشترین بازده اولیه غیرعادی(۷۸/۲۴ درصد) و سهام عرضه های اولیه سال های ۱۳۷۹و ۱۳۸۱ کمترین بازده اولیه غیرعادی(۳۹/۱ درصد) را برای خریداران خود ایجاد کرده اند.

1. 1. بررسی عواملی احتمالی موثر بر بازده این سهام نشان داد که از بین متغیر های مورد بررسی( اندازه شرکت، عمر شرکت، اهرم مالی شرکت، درصد عرضه اولیه سهم، ناخالص عایدات حاصل از عرضه اولیه سهم، روند عمومی بازار قبل از عرضه و ترکیب سهامداران در مقطع عرضه اولیه ) تنها دو متغیر “درصد عرضه اولیه سهم” و” اهرم مالی شرکت” مهمترین متغیر های تاثیر گذار بر بازده کوتاه مدت سهام عرضه های عمومی اولیه در بورس اوراق بهادار تهران برای فاصله زمانی مورد بررسی بوده اند (باقرزاده و همکاران،۱۳۸۸).

1. 1. مدرس و عسگری (۱۳۸۸) در پژوهشی به شناسایی عوامل موثر بر بازده غیرعادی بلندمدت سهام عرضه های عمومی اولیه در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. نتایج حاصل از تحلیل داده ها برای ۱۰۳شرکت جدید الورود طی دوره زمانی ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۴ بیانگر وجود بازده غیر عادی مثبت در فاصله ۲۴ ماه پس از عرضه اولیه در بورس اوراق بهادار تهران بوده و از میان نه متغیر مورد بررسی (عمر شرکت، اندازه شرکت، افق زمانی پیش بینی سود هر سهم، نسبت اهرمی، نسبت حاشیه سود خالص، شرایط عمومی بازار قبل از عرضه، خطای پیش بینی سود هر سهم، نوع صنعت و نوع موسسه حسابرسی تنها سه متغیر نوع موسسه حسابرسی، اندازه شرکت و خطای پیش بینی سود هر سهم رابطه معنادار با بازده غیر عادی داشته اند(مدرس و عسگری،۱۳۸۸).

1. 1. علوی طبری و سادات اخلاقی در سال ۱۳۸۹ در تحقیقی به بررسی کیفیت سود عرضه های اولیه سهام در بورس اوراق بهادار تهران با بهره گرفتن از مدل تعدیل شده جونز پرداختند و با انتخاب ۷۳ شرکت از بین شرکت هایی که طی بازه زمانی ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۴ اقدام به عرضه اولیه سهام نموده بودند؛ کیفیت سود آنها را در ۲ سال قبل از عرضه اولیه سهام ، سال عرضه اولیه و ۳ سال بعد از عرضه اولیه مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و به نتایج زیر دست یافتند:

1. 1. کیفیت سود در سال IPO به بیشترین مقدار خود در مقایسه با سال قبل و بعد از آن می رسد.

1. 1. هرچه شرکت ها بزرگتر باشند، کیفیت سود بالایی در سال قبل از IPO و سال IPO خواهند داشت.

1. 1. با بررسی کیفیت سود و سطح بدهی بلندمدت برای سال های قبل، بعد و سال IPO مشخص گردید که هرچه سطح بدهی بلندمدت شرکت ها بالاتر باشد،کیفیت سود در آنها کمتر خواهد بود(علوی طبری و سادات اخلاقی،۱۳۸۹).

خلاصه پژوهش­های داخلی:
خلاصه پژوهش های داخلی پیرامون موضوع مورد پژوهش به شرح جدول زیر است:
جدول ۷-۲: خلاصه پژوهش های داخلی

ردیف
سال
محقق / محققین
مسئله/موضوع پژوهش
یافته ها

۱

۱۳۸۳

ظریف فرد و مهرجو

بررسی عملکرد قیمت گذاری سهام شرکت های جدید الورود به بورس اوراق بهادار تهران

بازده کوتاه مدت سهام شرکت های تازه پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران بیشتر از بازده پرتفوی بازار بوده است.

۴

۳۹

۲۲۹/۰

با توجه به داده های جدول فوق (۲۲۹/۰=P؛ ª۴۷۳/۱=F؛ ۸۶۹/۰=Wilks’ Lambda). می توان گفت بین عملکرد دو گروه آزمایش و کنترل از لحاظ متغیرهای مورد مطالعه در پیش آزمون شامل (مهارت گوش دادن، مهارت بیان کردن، مهارت خواندن، و مهارت نوشتن) تفاوت معناداری وجود ندارد و دو گروه از نظر میزان برخورداری از متغیرهای مورد مطالعه همگن می باشند و امکان اجرای آزمایش بر روی آن‌ ها وجود دارد.
۴-۳ ب) تحلیل داده ها با توجه به فرضیه های پژوهش
در این پژوهش ۴ فرضیه مطرح گردید. که میزان تأثیر گذاری دو شیوه ی آموزشی (مبتنی بر محیط های تعاملی تجربی و روش رایج تدریس) را بر متغیرهای (مهارت گوش دادن، مهارت بیان کردن، مهارت خواندن، و مهارت نوشتن) دانش آموزان مورد مطالعه در یادگیری مهارت های چهارگانه زبان انگلیسی مورد بررسی قرار می دهد.
یافته های مربوط به این بخش با توجه به نتایج حاصل از تحلیل کوواریانس^[۳۳] و رگرسیون خطی برای آزمون فرضیه گزارش می شود. لازم به توضیح است که در تحلیل کوواریانس نمرات پس آزمون این ۴ مهارت به عنوان متغیر وابسته و نمرات پیش آزمون آن‌ ها به عنوان متغیر کمکی (کوواریت^[۳۴]) وارد تحلیل واریانس گردیده است. نکته ی مهمی که در تحلیل کوواریانس باید به آن توجه شود فرض همگنی شیب ها می باشد و در صورتی که فرض خطی بودن یا همگنی شیب های رگرسیون (ضرایب b) رعایت نشود، نتایج کوواریانس صحیح نخواهد بود. زمانی فرض همگنی شیب ها برقرار خواهد بود که میان متغیر کمکی (در این پژوهش پیش آزمون ها) و متغیر وابسته (در این پژوهش پس آزمونها) در همه سطوح عامل (گروه آزمایش و گواه) برابری حاکم باشد. بنابراین در اولین گام، تحلیل فرض همگنی شیب ها مورد آزمون قرار گرفت.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

جدول ۵-۴: خلاصه تحلیل بررسی فرض همگنی شیب های رگرسیونی نمره های پیش آزمون و پس آزمون در سطوح عامل (گروه آزمایش و کنترل)

منبع تغییر

مجموع مجذورات

درجه آزادی

میانگین مجذورات

نسبت F

معناداری

مهارت گوش دادن
پیش آزمون
گروه*پیش آزمون
خطا

۱۹۲/۲
۶۷۴/۱
۸۶/۱۱۸

۱
۱
۴۰

۱۹۲/۲
۶۷۴/۱
۹۷۱/۲

۷۳۸/۰
۵۶۳/۰

۳۹۶/۰
۴۵۷/۰

مهارت بیان کردن
پیش آزمون
گروه*پیش آزمون
خطا

۴۸۵/۰
۸۸۹/۳
۰۶۳/۱۲۷

۱
۱
۴۰

۰۴۸۵/۰
۸۸۹/۳
۱۷۷/۳

پرسشنامه استاندارد

پرسش نامه بصورت تشریحی (با جزئیات زیاد)

درمسیر تعالی

پرسشنامه و کارگاه

پرسشنامه و کارگاه

روش شبیه سازی جایزه، پیش فاکتور و کارگاه

درمرحله بلوغ

پرسشنامه ابداعی

پیش فاکتور

روش شبیه سازی جایزه

همان طور که در جدول فوق نشان داده شده است در صورتی که سازمان هیچ سابقه اجرایی استقرار مدل ایی اف کیو ام را نداشته باشد، توصیه می شود از روش پرسش نامه استفاده نماید. اگر سازمان در سال های گذشته نسبت به خود ارزیابی اقدام کرده است و کارکنان و مدیران با مفاهیم آشنایی دارند در این صورت روش کارگاهی و در مراحل آتی روش پیش فاکتور و جایزه به کار گرفته می شود (جلوداری ممقانی، ۹۰:۱۳۸۹)
۲-۹- منطق رادار^[۲۳] در چرخه خودارزیابی
استفاده از عناصر رادار یکی از روش های تعیین امتیاز دهی و ارزیابی می باشد. اساس این الگو بر پایه مفاهیم اصلی بهبود مستمر و چرخه ^[۲۴] دمینگ (برنامه، اجرا، بررسی و عمل) که یکی از ابزارهای مهم کنترل کیفیت و بهبود مستمر می باشد بنا شده است. از چهار جزء تشکیل شده است:
(نتایج، روش و رویکرد، تسری یا جاری سازی، ارزیابی و بازنگری)
مدل تعالی سازمانی، مشابه سایر مدل های جایزه ای همچون جایزه کیفیت ملی مالکوم بالدریج در آمریک و جایزه دمینگ در ژاپن بر مبنای خود ارزیابی قرار دارد. خودارزیابی به بررسی منظّم گسترده فعّالیّت ها و نتایج سازمان براساس معیارهای مدل اشاره دارد. این مدل یک ابزار تشخیص برای خود ارزیابی سلامتی حال حاضر سازمان است. از طریق خود ارزیابی سازمان به طور مؤثّر تری قادر است در میان فرصت ها، تخصیص منابع و برنامه های کسب و کار واقعی تولیدی، توزان برقرار کند مدل تعالی سازمانی شامل ۹ معیار است که ۵ معیار آن مربوط به توانمند سازها (شامل رهبری، خط مشی و راهبرد، کارکنان، مشارکت ها، و منابع و فرآیندها) و چهار معیار آن مربوط به نتایج (شامل نتایج مشتری، نتایج کارکنان، نتایج جامعه و نتایج کلیدی عملکرد) است (دیویس،۲۰۰۸).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۲-۱۰- سطوح تعالی در کسب جایزه
سطوح تعالی سازمان ها را در دستیابی به تعالی متمایز میکند و میزان موفقیت آن ها را در دستیابی به تعالی نشان می دهد.
سطح اول : دریافت گواهینامه
سازمان هایی که کوشش می کنند عملکرد فعلی خود را به کمک یک مدل تعالی سازمانی مانند مدل بالدریچ، مدل ایی اف کیو ام و مدلهای دیگر خودارزیابی کرده و فعّالیّت های سازمان را در قالب معیارهای ۹ گانه دسته بندی نمایند.
سطح دوم : دریافت تقدیر نامه
سازمان هایی که سعی دارند اجزای معیارهای ۹ گانه را پیاده سازی و اجرا نمایند و در صورت کسب حداقل ۴۰۰ امیتاز در این سطح به صورت رسمی قرار می گیرند.
سطح سوم : تندیس بلورین
این نوع سازمان ها بایستی طبق مدل به سرعت و منظم و براساس جداول و برنامه ریزی های از قبل حرکت کنند و در صورت کسب امتیاز بالای ۵۵۰ به عنوان برگزیده جایزه کیفیت و دریافت تندیس بلورین معرفی می شود.
سطح چهارم : تندیس سیمین
این نوع سازمان ها به صورت سریع فرآیندها را طی کرده و از اطّلاعات جامع و معتبر و به موقع استفاده می کنند و با معیارهای کمی مورد سنجش قرار می گیرند. این سازمان ها بایستی بیش از ۶۳۰امتیاز کسب کند تا به عنوان برگزیده و برنده جایزه تندیس سیمین معرفی شوند.
سطح پنج : تندیس زرین
در این سازمان ها معیارهای ۹ گانه و اجزای آن ها پیاده شده و به صورت استاندارد و با سرعت و دقت اجرا و خودارزیابی نهادینه شده است. سازمان هایی که بتوانند حداقل ۷۰۰ امتیاز کسب کنند به عنوان برنده جایزه کیفیت اروپا و دریافت تندیس زرین کیفیت معرفی می شوند (نجمی وحسینی،۱۳۸۶).
۲-۱۱- مدل تعالی سازمانی در ایران
مدل تعالی سازمانی در شرایطی در ایران مطرح می شود که در جهان بیش از ۷۰ مدل سرآمدی ملی و ۹۰ جایزه کیفیّت وجود دارد که عموماً بهره گرفته از مدل های ایی اف کیو ام و بالدریج بوده و به سوی یکدیگر همگرا شده اند. گویا زبان رقابت در همه جای دنیا یکی است که مؤسسات اقتصادی را از آموختن الفبای مدیریّت فراگیر سازمانی گریزی نیست (عادلی،۱۳۸۴).
لزوم رقابت پذیرشدن بخش صنعت و معدن با رویکرد جهانی و توصیه های مشارکت ها و ادغام های صنعتی با جهان برای امکان دستیابی به بازار جهانی و ایجاد اعتبار جهانی برای این بخش باعث شد که در وزارت صنایع و معادن طراحی مدلی جهانی مورد توجّه و اقدام قرار گیرد مدل هایی که چندین سال بود جوامع صنعتی جهانی آن ها را پذیرفته و دنبال کرده بودند (تورانی،۱۳۸۲).
طی سال های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۱ دو مدل اصلی مالکوم بالدریج و ایی اف کیو ام و تغییراتی که احیاناًُ برخی کشورهای دیگر روی این دو مدل صورت داده بودند توسط وزارت صنایع و معادن و مؤسّسه مطالعات بهره وری و منابع انسانی مورد بررسی قرار گرفت. فرایند انتخاب نیز با تشکیل گروه های کارشناسی و جمع آوری اطّلاعات و انجام ارتباطات با مؤسساتی که این مدل ها را دنبال می کردند و تهیه پیش نویس های لازم صورت گرفت پس در جلسات متعدد کمیته های علمی مرکب از کارشناسان و متخصصین سیستم های مدیریّت این پیش نویس ها مطرح و در نهایت توسط کمیته علمی مدل تعالی سازمانی ایی اف کیو ام در تاریخ ۱۰/۳/۸۲ به تصویب رسید( وزارت صنایع،۱۳۸۲).
با تصویب مدل ایی اف کیو ام از سال ۱۳۸۲ این مدل در زیر مجموعه های وزارت صنایع و معادن به اجرا در آمد و این وزارتخانه و مؤسّسه مطالعات بهره وری و منابع انسانی مقدمات جایزه ملی بهره وری و تعالی سازمانی را پی ریزی کردند که در طول دو دوره از برگزاری جایزه ملی بهره وری و تعالی سازمانی تعدادی از شرکت های بزرگ دولتی و تعداد محدودی از شرکت های بخش خصوصی این مدل را دنبال کردند که پس از طی مرحله خودارزیابی موفق به پر کردن اظهارنامه جهت دریافت گواهینامه شدند.
۲-۱۲- تعریف ارزیابی عملکرد
در رابطه با ارزیابی عملکرد، تعاریف مختلفی ارائه گردیده است که ‌به چند مورد اشاره می‌شود:
-ارزیابی عملکرد عبارت است از سنجش سیستماتیک و منظم ‌کار افراد در رابطه با نحوه انجام وظیفه آن ها در مشاغل محوله و تعیین ‌پتانسیل موجود در آن ها جهت رشد و بهبود (میرسپاسی،۳۵:۱۳۸۶).
ارزیابی عملکرد در بعد سازمانی معمولا مترادف با اثر بخشی ‌فعّالیّت‌ها است. منظور از اثربخشی میزان دستیابی به اهداف و برنامه‌ها با ویژگی کارا بودن فعّالیّت‌ها و عملیات است (رحیمی،۱۳۸۵).
-ارزیابی عملکرد به فرایند سنجش و اندازه‌گیری عملکرد دستگاه‌ها در دوره‌ای مشخّص به‌گونه‌ای که انتظارات و شاخص‌های مورد قضاوت برای دستگاه ارزیابی شونده شفاف و از قبل از آن ابلاغ شده باشد، اطلاق می‌گردد (طبرسا،۴:۱۳۷۸).
وردر و دیویس معتقدند: ارزیابی عملکرد فرآیندی است که عملکرد شاغل با آن اندازه‌گیری می‌شود و هنگامی که درست انجام شود کارکنان، سرپرستان، مدیران و نهایتاً سازمان از آن بهره‌مند خواهد شد. کاسیو ارزیابی عملکرد را توصیف نظام‌دار نقاط قوّت و ضعف عملکرد فرد یا گروه در رابطه با اجرای وظایف محوله تعریف می‌کند.