۴- سئوالات تحقیق
۱- آیا در قوانین موضوعه کشور ما تقسیمبندی رفتار مرتکب به فعل یا ترک فعل و یا فعل ناشی از ترک فعل پذیرفته شده است؟
۲- آیا در ترک فعل یک نیروی علیتی وجود دارد که بتواند آن ترک فعل را علت تامهی رفتار مجرمانه قلمداد کرد؟
۳- آیا در نظام کیفری کشور ما ترک فعل را به عنوان رفتار مادی جرائم مقید همچون جرم قتل عمد مورد پذیرش قرار گرفته است؟
۴- آیا اینکه قانونگذار از واژه ایجابی و انجام کار برای رفتار مادی قتل عمد به کار برده است به معنای نفی ترک فعل به عنوان رفتار مادی قتل عمد است؟
۵- فرضیات تحقیق
۱- اگرچه در قوانین جزایی کشور ما صریحاً به تقسیم رفتار مادی جرم پرداخته نشده است، با وجود این تنها میتوان رفتار مرتکب را به فعل و ترک فعل مادی و غیرمادی تقسیم کرد.
۲- اگرچه ترک فعل یک امری عدمی است و فاقد نیروی علّی برای حدوث یک امر موجود است؛ اما به نظر میرسد بر اساس معیارهای عرفی نه جوهری بتوان ترک فعل را واجد صلاحیت و شایستگی لازم برای شناسایی آن به عنوان علت صدمهی جزایی دانست.
۳- اگرچه رفتار مادی قتل عمدی غالباً فعل است؛ مع هذا به نظر میرسد که بتوان ترک فعل را به عنوان رفتار مادی جرائم مقید از جمله قتل عمد مورد پذیرش قرار داد؛ هم چنان که این نظر مقبول قانونگذار و حقوقدانان نیز میباشد.
۴- اگرچه حقوقدانان غالباً رفتار مادی قتل عمد را فعل معرفی کردهاند، دلیلش شاید این باشد که رفتار مادی قتل عمد بیشتر افعال ایجابی میباشد، با وجود این با تصویب قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ مقنن ترک فعل را همچون فعل تحت شرایطی به عنوان رفتار مادی قتل عمد پذیرفته است.
۶-اهداف و کاربردهای تحقیق
۱) تحقیق در مورد نحوه ارتکاب و شیوه دخالت عامل یا اجتماع علل در ارتکاب قتل عمدی.
۲) تبیین و تشریح دومین رکن از ارکان اختصاصی جنایت قتل عمد.
۳) تعیین و تبیین سیاست کیفری ایران در خصوص عنصر مادی قتل عمد.
نتایج به دست آمده از این تحقیق برای نهادها و دستگاههای اجرایی و همچنین برای سیستم قضایی کشور از جهت شناسایی هر چه بیشتر این جرم و تطبیق آن با جرائم مطروحه قابل استفاده میباشد. علاوه بر این، بررسی عنصر مادی قتل عمد موجب میشود تا مقنن در قوانین آتی، قوانینی جامع و مانع را به تصویب برساند تا شاهد رویه قضایی واحد در این زمینه باشیم.
۷- روش انجام تحقیق
نوع تحقیق انجام شده کاربردی میباشد و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است که با بهره گرفتن از منابع اسنادی، کتابخانهای، اینترنتی و مراجعه به قوانین، انجام شده است.
۸- ساماندهی طرح تحقیق
کاربرد پژوهشی حاضر مبتنی بر دو فصل، تحت عناوین: مباحث عمومی و اختصاصی عنصر مادی قتل عمد در حقوق کیفری ایران میباشد. هر فصل به دو بخش و هر بخش به تناسب موضوع از چند مبحث تشکیل شده است که در ابتدای هر فصل به معرفی این بخشها و مباحث آن پرداخته شده است، همچنین حجم مطالب تقریباً به طور مساوی در فصول تقسیم شدهاند، هرچند که در فصل دوم برعکس فصل اول این مراد حاصل نیامد اما جامع بودن و رعایت جنبه شکلی مباحث از نقاط قوت این تحقیق محسوب میشود. از طرفی از بعد ماهوی نیز مطالب بر مبنای پلان شکلی فوقالذکر تقسیم شدهاند. در بخشی از فصل اول به بررسی تاریخچه جنایت قتل عمدی، تعریف، ارکان جنایت قتل عمدی و اقسام آن و دستهبندی جرائم به اعتبار نتیجه و انواع رفتار مجرمانه میپردازیم. در بخش دیگر از فصل اول به بررسی رابطه علیت در معنای عام از نظر اقسام، مفهوم، تعریف، انواع، ویژگیها و مفاهیم مشابه و نظریه های رایج در قلمرو رابطه علیت اشاره میکنیم. در بخش نخست، از فصل دوم نیز به بررسی تعریف، اقسام و عناصر متشکلهی جنایت قتل عمدی میپردازیم و بالاخره در بخش پایانی فصل دوم به بررسی ضوابط عمومی و اختصاصی بندهای چهارگانهی ماده۲۹۰ قانون مجازات اسلامی اشاره میکنیم.
فصل اول
بررسی مباحث عمومی عنصر مادی قتل عمد
در حقوق کیفری ایران
در این فصل به جنبه عمومی جنایت قتل عمدی پرداخته میشود. که مطالب آن را در دو مبحث کلی با محوریت جنبه عمومی جرم قتل عمدی میباشد که مبحث اول آن مربوط به تاریخچه جنایت قتل عمدی علیه تمامیت جسمانی و تعریف جرم، ارکان جنایت قتل عمدی و اقسام آن، دستهبندی جرائم به اعتبار نتیجه و انواع رفتار مجرمانه خواهد بود و مبحث دوم آن نیز به عامل جرم، شیوه ارتکاب جرم، اجتماع علل در ارتکاب جرم، رابطه علیت و مفاهیم مشابه آن، وسیله، آلات و نحوه ارتکاب قتل عمدی میباشد.
بخش اول– تاریخچه جنایت قتل عمدی، تعریف جرم، ارکان جنایت قتل عمدی و اقسام آن، دستهبندی جرائم به اعتبار نتیجه و انواع رفتار مجرمانه
این بخش از پنج گفتار تشکیل شده است. بخش اول به تاریخچه جنایات علیه تمامیت جسمانی افراد اشاره دارد. در بخش دوم به تعریف جرم و در بخش سوم به ارکان جنایت قتل عمدی و اقسام آن پرداخته شده و در بخش چهارم به دستهبندی جرائم به اعتبار نتیجه اختصاص یافته و بخش پنجم به انواع رفتار مجرمانه اشاره دارد.
مبحث اول- تاریخچه جنایت عمدی علیه تمامیت جسمانی افراد
در مورد «جرایم علیه تمامیت جسمانی اشخاص که در فقه جزایی به عنوان «جنایات» مورد بحث و بررسی قرارگرفته است، از مهمترین جرائمی است که حق حیات آدمی و اصل مصونیت از تعدی و تعرض را هدف قرار داده و همواره در قوانین جزایی شدیدترین واکنش کیفری برای آن پیش بینی شده است.» (صادقی، ۱۳۸۶، ۲۳) ایراد جنایت بدنی گاه منتهی به حدوث مرگ که سنگینترین نتیجه مجرمانه است شده و گاه نیز نتایج حفیفتری را به صورت جنایت بر عضو که موجب قطع یا نقص عضو، جرح و وارد شدن صدمههایی بر منافع است را در پی دارد. در نتیجه جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی افراد به دو صورت جنایت عمدی سالب و مادون نفس رخ میدهد. در این مبحث در پی آنیم که تاریخچه جنایت عمدی علیه تمامیت جسمانی افراد را طی سه گفتار یعنی پیش از اسلام، در دوران اسلام و در حقوق موضوعه مورد بررسی قرار دهیم.
گفتار اول- پیشینه تاریخی جنایت قتل عمدی پیش از اسلام
۱- در آغاز اجتماعات انسانی
در اوایل اجتماعات بشری که منافع اجتماعی و قدرت حاکمه عمومی و تشکیلات دولتی به معنای کنونی درک نشده بود هیئت اجتماع اصولاً در مجازات قتل مداخله نمیکرد. در این دوران قتل نفس از جمله تصادفات عادی زندگانی روزانه مبارزان برای بقاء محسوب میشود، مقابله و معارضه با قاتل یک امر شخصی و خصوصی به شمار میرفت، ولی دم آتش انتقام خود را بر روی شخص قاتل یا کسان او اطفاء میکرد و کشتن قاتل در این دوران نه برای ارعاب دیگران یا تنبیه خود او و نتیجتاً حفظ منافع اجتماعی بود بلکه فقط به منظور تسکین حس انتقام کسان مقتول اجرا میشد. (پاد، ۱۳۸۵، ۲۹) بنابرین در این دوران در مجازات مرتکب هیچ گونه ملاک و ضابطه منطقی نبود. از این رو گاه یک قتل، جنگها و خونریزیهای بیشماری را در پیداشت به طوری که در بسیاری از موارد منسوبین قاتل نیز از خشم بستگان مقتول مصون نمیماندند.