۵- واکنش‌های فیزیولوژیایی به فشار روانی: بدن هنگام مواجهه با تنش‌زاها رشته پاسخهای پیچیده‌یی دارد. هرگاه تهدید ادراک شده به سرعت حل و فصل شود در آن صورت، پاسخهای فوریتی فروکش می‌کند و وضعیت فیزیولوژیایی طبیعی می‌شود. اما اگر شرایط تنش‌ مداومت پیدا کند مجموعه پاسخهای دیگری برای انطباق با چنین وضعی ابراز می‌شود. اینک می‌پردازیم ‌به این قبیل واکنش‌های فیزیولوژیایی.

د: تئوری های استرس:

الف-۱۱-۱: نظریه روانکاوی: روانکاوان بین اضطراب عینی که پاسخی است معقول به موقعیت آسیبی و اضطراب روان‌رنجور که اضطرابی است بی‌تناسب با خطر موجود، تمایز قائل می‌شوند. فروید بر آن بود که اضطراب روان‌رنجور ریشه در تعارضهای ناهشیار شخص دارد: تعارض بین تکانه‌‌های ناپذیرفتنی و محدودیتهای تحمیلی واقعیت. تهدید بسیاری از تکانه‌های نهاد به علت تضاد آن ها با ارزش‌های خود شخص یا ارزش‌های اجتماعی است. خانمی که احساس خصومت شدیدی به مادرش دارد نمی‌تواند هشیارانه از این موضوع آگاه شود زیرا این هیجان‌ها با این باور که باید پدر و مادر را دوست داشت در تعارض است. اگر او از این احساس خود باخبر شود در آن صورت خود‌پنداره‌ی «فرزند با محبت» فرو می‌پاشد و ممکن است دوستی و پشتیبانی مادرش را از کف بدهد. هر بار می‌رود تا دریابد خشمی نسبت به مادرش دارد، در نتیجه حتی مواردی از قبیل اختلاف بر سر اینکه برای تعطیلات کجا بروند یا شام چه بخورند- که تعارض ناچیزی است، برای این خانم‌ به صورت عام تنش شدیدی درمی‌آید. اما برای کسی که در احساساتش به مادرش تا ‌به این حد تعارض وجود ندارد، عامل مذبور تنش شدیدی ایجاد نمی‌کند. نظریه روانکاوی بر آن است که آدمیان همگی گرفتار تعارضهای ناهشیارند. تعارضهای بعضی مردم بیشتر و شدیدتر است و همین مردم، رویدادهای بیشتری را تنش‌زا می‌بینند(ریتا ال.اتکینسون).

۱۱-۱-۱: مکانیسم دفاعی و مقابله با فشار

فروید اصطلاح مکانیسم‌های دفاعی را به آن دسته از تدابیر ناهشیار اطلاق ‌می‌کند که آدمی برای حل و فصل هیجانهای منفی به کار می‌برد.این تدابیر هیجان مدار موقعیت تنش‌زا را تغییر نمی‌دهند بلکه فقط شیوه دریافت یا اندیشیدن شخص را به آن عوض می‌کند. ‌به این ترتیب در همه‌ مکانیسم‌های دفاعی عنصر خود فریبی در کار است(ریتا ال.اتکینسون).

مکانیسم‌های دفاعی عمده عبارتند از:

– واپس رانی: بیرون راندن تکانه‌ها یا خاطره‌های پر تهدید یا بسیار دردناک از حیطه هشیاری.

-دلیل تراشی: نسبت دادن انگیزه های مطلوب اجتماعی یا منطقی، به رفتارهای خویش تا آن رفتارهای معقول به نظر برسد.

-واکنش وارونه: پنهان سازی هرانگیزه‌ی معین از خویشتن از راه زیاده‌روی در گرویدن به انگیزه متضاد آن.

-فرافکنی: نسبت دادن ویژگی‌های نامطلوب خود به دیگران به صورت افراطی.

-فلسفه بافی: سعی در گسلش عاطفی از موقعیت پرتنش، از طریق مواجهه انتزاعی و توجیه با آن.

-انکار: انکار واقعیت داشتن چیزهای ناخوش.

-جاجایی: هدایت انگیزه‌یی که امکان براورده سازی ان وجود ندارد به مجرایی دیگر(همان منبع).

-واپسرانی: فروید واپسرانی را مهمترین مکانیسم‌ دفاعی و مکانیسمی بنیادی به شمار می‌آورد. در واپسرانی؛ تکانه‌ها یا خاطره‌هایی که تهدیدی سخت یا رنج فراوان ‌را در بر دارند از میدان هشیاری بیرون رانده می‌شود خاطره‌هایی که شرم و احساس گناه و بیزاری از خویشتن را برمی‌انگیزند غالباً واپسرانده می‌شوند. فروید بر آن بود که واپسرانی بعضی از تکانه‌های دوران کودکی امری همگانی است. در سال‌های بعد زندگی باز هم ممکن است آدمی دست به واپس راندن احساسات و خاطره‌هایی بزند که به علت ناهمسازی باخودپنداره‌اش اضطراب آورند. به همین ترتیب ممکن است احساسات خصمانه‌ی خود را نسبت به شخصی محبوب یا نسبت به ‌شکست‌های خویش از حیطه هشیاری برانیم.واپسرانی با فرونشانی تفاوت دارد. فرونشانی عبارت است از خویشتنداری سنجیده در جهت اداره و کنترل تکانه‌های و خواسته‌ها و شاید: داشتن آن ها و انکار کردنشان نزد دیگران یا کنار گذاردن موقت خاطره‌های رنج آور به منظور تمرکز یافتن بر امری معین، آدمی نسبت به انکار فرونشانده‌ی خویش هشیار و نسبت به تکانه‌ها یا خاطره‌های واپسرانده به شدت ناهشیار است.فروید برآن بود که واپس راندن به ندرت با توفیق کامل همراه است و تهدید تکانه‌های واپسرانده برای ورود به جرگه‌ی هشیار همواره مطرح است. ‌بنابرین‏، شخص دچار اضطراب می‌شود هر چند که علت آن را نمی‌داند و مکانیسم‌های دفاعی دیگری را به کار میاندازد تا تکانه‌های نیمه واپسرانده را از جرگه‌ی هشیاری دور نگهدارد.کسانی که از روی عادت، افکار و هیجانهای رنج‌آورشان را واپس می‌رانند یا فرو می‌نشانند اخیراًً بار دیگر توجه محققان را به خود جلب کرده‌اند. این قبیل مردم به طور کلی در برابر بیمار شدن و بخصوص بیماری عروق قلب و گسترش سریع سرطان آسیب‌پذیرتر از دیگرانند. از رشته‌ پژوهش‌هایی دیگری چنین برمی‌‌آید که مردمانی که به هنگام واکنش در برابر رویدادهای آسیبی از هیجانهایشان با دیگران راز دل می‌گویند نسبت به کسانی که سفره‌ی دل نمی‌گشایند از سلامت بهتری برخوردارند. برای نمونه: زنانی که همسرشان بر اثر خودکشی جان باخته بود چنانچه موضوع خودکشی شوهر را با هیچکس در میان نگذاشته بودند در درازمدت بیشتر گرفتار بیماری‌های جسمانی شدند(همان منبع).

در واقع مردمانی که می‌کوشند افکار خود را واپس برانند در عمل بیش از مردمانی که این قبیل افکار را برای دیگران بیان می‌کنند گرفتار نشخوار افکار و هیجانهای ناخواسته می‌مانند. چندین پژوهش نشان داه کوشش برای واپسرانی افکار نسبت به رها کردن آن ها، موجب اشتغال ذهنی بیشتری به آن افکار می شود. به عبارت دیگرافکار نامطلوب فرونشانده هنگام تضعیف شدن حالت دفاعی شخص، با نیروی مضاعف بازگشت می‌کنند. زنانی که همسرشان بر اثر خودکشی جان باخته بود و این وضع مشابه که موضوع را برای دیگران مطرح کرده بودند درباره‌ آن اشتغال فکر داشتند. ‌به این ترتیب کستانی که عادت ندارند افکار ناخواسته را از ذهن خود بیرون برانند بعدها گرفتار بازگشت نیرومندتر آن ها و پریشانی می‌شوند. همین پریشانی مضاعف و برانگیختگی فیزیولوژیایی حاصله اثرات نامساعدی بر جسم آنان می‌گذارد.دوم اینکه واپسرانی یا فرونشانی افکار، به خودی خود جسم را می فرساید. بیرون راندن مدوام فکرها از ذهن و سپس مراقب بازگشت یا بازنگشتن آن ها بودن خود نیاز به انرژی جسمی دارد و منجر به برانگیختگی مزمنیمی‌شود که به جسم آسیب می‌رساند(همان منبع).

الف-۱۱- ۲: نظریه رفتار‌گرایی

ضمانت اجرای استقلال و بی­طرفی داور جرح او است. ‌به این معنی که اگر داور هر یک از طرفین یا داور رئیس فاقد این صفت باشد و حاضر نشود کناره­گیری نماید، هر یک از طرفین می ­تواند او را جرح کند. ماده ۱۱ قواعد دیوان درباره تشریفات جرح، مقررات روشن و صریحی را پیش ­بینی ‌کرده‌است. مطابق ماده ۱۱ (۱) جرح داور به علت عدم استقلال یا سایر علل، باید به صورت کتبی به دبیرخانه­ی دیوان تسلیم شود و حاوی شرح اوضاع و احوالی باشد که مبنای جرح قرار گرفته است و مطابق بند ۲ ماده مذکور اعلام جرح باید ظرف ۳۰ روز از تاریخ تأیید نصب داور توسط دیوان داوری یا اگر علت جرح بعداً در حین رسیدگی حادث شود و یا اگر از قبل وجود داشته اما بعدا مکشوف شود، باید ظرف ۳۰ روز از تاریخی باشد که جرح کنند از آن مطلع شده است. رسیدگی به جرح بر عهده­ دیوان داوری اتاق است و تصمیم او در این مورد قطعی است و دیوان مکلف نیست دلایل خود را ‌در مورد قبول یا رد جرح اعلام کند (ماده ۷ (۴) قواعد). رسیدگی به جرح دو مرحله دارد: یکی قابل استماع بودن آن از این حیث که آیا به موقع مطرح شده یا نه، دوم از لحاظ ماهوی از این حیث که آیا ادله­ی قانع کننده هست یا نه. دیوان می ­تواند هر دو مرحله را یکجا تصمیم ­گیری کند یا آن را تفکیک کند اما در هر حال، ابتدا باید موضوع به داور مجروح و نیز طرف مقابل اعلام و به آن ها مهلتی داده شود که اظهار نظر نمایند.

همان گونه که پیدا‌ است، جرح داور هنگامی معنی پیدا می­ کند که او ‌به این سمت منصوب شده باشد وگرنه در زمان معرفی و نامزد شدن داور، جرح معنی ندارد و اگر یکی از طرفین نسبت به استقلال و بی­طرفی او ایرادی داشته باشد یا از مسایلی مطلع باشد که او را در معرض عدم استقلال قرار می­دهد، می ­تواند نسبت به معرفی او اعتراض کند، که دیوان داوری هنگام بررسی و تأیید نصب او مراتب را ملحوظ می­ کند و اگر ادله­ی مستندی وجود داشته باشد، چه بسا او را تأیید نکند.

جرح داور به معنای سلب اعتماد و بی­اطمینانی نسبت به او است و اگر پذیرفته شود، حیثیت حرفه­ای و آبروی اجتماعی او را ملکوک می­ کند. متاسفانه گاه جرح داور، به عنوان عامل فشار به داور یا ایجاد تأخیر در داوری مورد سوء استفاده قرار ‌می‌گیرد. اعلام جرح داور، ادامه­ داوری را با مانع مواجه می­ کند زیرا صلاحیت و اعتماد به او برای رسیدگی و صدور رأی‌ تحت سوال قرار ‌می‌گیرد و مادام که این اعتماد و اطمینان باز نگردد، مشروعیت تصمیمات و اقدامات او هم مخدوش و غایب است. ‌بنابرین‏، در صورت جرح داور جریان داوری متوقف می­ شود تا تکلیف جرح معلوم شود، اگر دیوان داوری اتاق جرح را بپذیرد، داور مجروح از ادامه کار ممنوع می­ شود و مرجع داوری یکی از اعضای خود را از دست می­دهد و باید جانشین او تعیین و انتخاب شود. در صورت رد جرح، داور به کار خود ادامه می­دهد، اما مانع از جرح مجدد البته به علل جدید، نیست و جرح به کرات ممکن است.

۳-۴- تعویض داور

یکی از مسایل مربوط به تشکیل مرجع داوری عبارت است از «تعویض داور». تعویض داور هنگامی پیش می ­آید که یکی از داوران از انجام وظایف خود ناتوان باشد (مانند بیماری، اشتغال به مشاغل زیاد و کمبود وقت، یا ناتوانی حرفه­ای) یا داور فوت کند با استعفا نماید و دیوان استعفای او را بپذیرد، یا جرح او مورد قبول قرار گیرد و سرانجام ممکن است طرفین داوری متفقاً درخواست تعویض داور را بنمایند. (ماده ۱۲ (۱) قواعد)

افزون بر این موارد، ممکن است خود دیوان هم به تشخیص خود ‌به این نتیجه برسد که داور عملاً یا قانوناً قادر به انجام وظیفه نیست یا معذور است و تصمیم به تعویض او بگیرد، بدون این که طرفین درخواست تعویض را کرده باشند. (ماده ۱۲ (۲) قواعد)

تعویض داور، با جرح داور متفاوت است زیرا در تعویض، استقلال و بی­طرفی داور محل تردید نیست و به همین لحاظ نحوه­ رسیدگی و تعیین جانشینی او نیز با جرح فرق می­ کند. رسیدگی و تصمیم ­گیری به مسئله تعویض داور با دیوان داوری است. مطابق ماده ۱۲ (۴) هر گاه در جریان رسیدگی لازم شود که داور عوض شود (مانند فوت یا بیماری، یا ناتوانی، یا جرح، یا استعفای داور، یا تشخیص دیوان، یا درخواست مشترک همه طرف­ها)، اولا دیوان داوری موضوع را بررسی و تصمیم ‌می‌گیرد آیا لازم است برای تعیین جانشین داور همان تشریفات اولیه درباره انتخاب و معرفی داور اجرا شود، یا باید به طریق دیگری عمل شود. ثانیاً پس از این که جانشین داور مذکور به هر نحو مشخص شد و مرجع داوری تکمیل گردید، دیوان می ­تواند تصمیم بگیرد که آیا لازم است جریان رسیدگی که نزد مرجع قبلی انجام شده، از نو تجدید شود و اگر آری از چه مقطعی به بعد و تا چه حدودی. از طرفی، اگر پس از اعلام ختم رسیدگی (مثلا حین شور و صدور رأی‌)، تعویض داور ضرورت یابد ممکن است همان تعداد داوران باقیمانده بتوانند کار را تمام و رأی‌ را صادر کنند و ضروری نداشته باشد که داور جدیدی انتخاب و تعیین گردد. زیرا در این صورت، یا باید تمام جریان رسیدگی از نوع تجدید شود که مسلماً وقت­گیر و پر هزینه و غیر ضروری است، یا باید از داور جدید خواست که صرفاً در شور و صدور رأی‌ مداخله کند که صحیح به نظر نمی­رسد از او خواسته شود امضای خود را ذیل رایی بگذارد که در رسیدگی به آن مشارکتی نداشته است. این است که در ماده ۱۲ (۵) قواعد موضوع این گونه حل شده که در این قبیل موارد (ضرورت تعویض داور در مرحله­ پس از ختم رسیدگی) در صورتی که دیوان مناسب بداند، می ­تواند پس از کسب نظر طرفین و داوران باقیمانده و سایر اوضاع و احوال مؤثر در موضوع تصمیم بگیرد و داور جانشین تعیین نکند و همان تعداد داوران باقیمانده کار را تمام کنند که اصطلاحا آن را هیات داوری ناقص گویند.

هدف از این مقررات تسهیل کننده، آن است که ضمن رعایت حقوق طرفین و با دادن فرصت اظهار نظر به ایشان، سرعت رسیدگی نیز تامین شود و از تاخیرهای بیجا در جریان داوری جلوگیری شود و همچنین هیچ یک از طرفین نتوانند از امکان تعویض داور، برای تأخیر و اخلال در کار داوری سوء استفاده نمایند.

بررسی یک آیه

«الذینَ اِن مَّکَّنّاهُم فِی الاَرضِ اَقاموا الصّلاه و آتوا الزَکاه وَ اَمَروا بِالمَعروفِ وَ َنهَوا عَنِ المُنکَرِ وَ لله عاقِبَه الاُمورِ.^[۶۵]» کسانی که چون آنان را در زمین قدرت و توانایی دهیم، نماز به پا می‌دارند و زکات می‌دهند و به کارهای پسندیده وا می‌دارند و از کردارهای ناپسند باز می‌دارند، و فرجام همه کارها از آنِ خدا است. قدرت یافتن در زمین «تمکین فی‌الارض» یا رسیدن به قدرت حکومت از سوی خداوند است. به عبارت دیگر، اصل قدرت در تفکر دینی، الهی است. با توجه به تعدد معنای «فی الارض»، از این آیه برمی‌آید که حکم موردنظر، چه در قدرت‌های کوچک منطقه‌ای و چه در دولت‌های بزرگ و حتی بین‌المللی، یکسان است. از عبارت «اقام الصلوه » فهمیده می‌شود که، مهم‌ترین و اولین کار ‌حکم‌رانان دینی این است که اولاً، خود به تعالیم دینی عامل و پایبند باشند و ثانیاًً، زمینه‌ساز اجرا و ترویج همگانی آن شوند.

در مرحله بعد، توجه به مشکلات اقتصادی و بالا بردن سطح زندگی ،دغدغه دیگر ‌حکم‌رانان دینی است. که عبارت «اتوا الزکاه » را می‌توان ناظر ‌به این معنا دانست. امر به معروف، صرف گفتن و پند و اندرز دادن یا امر کردن نیست، بلکه زمینه‌سازی برای ترویج معروف و ارزش‌های دینی است و تقدم آن بر نهی از منکر نیز به معنای اولویت فعالیت‌های فرهنگی ایجابی است.عبارت «و لله عاقبه الامور» در پایان آیه، شاید می‌تواند بیانگر این پیام باشد که اثربخشی فعالیت‌های فرهنگی در جامعه دینی، قطعیت تام و تمام ندارد. به عبارت دیگر، در انجام فعالیت‌های فرهنگی، ‌حکم‌رانان دینی مکلف به انجام وظیفه هستند و اخذ نتیجه را باید به خداوند واگذار کنند. این مضمون در موارد دیگری نیز در قرآن کریم از جمله آیه کریمه «اِنَّکَ لاتَهدی مَن اَحبَبتَ وَ لکِنَّ اللهَ یَهدی مَن یَشاءُ»^[۶۶]،مورد اشاره قرار گرفته است.

بررسی یک روایت

تمیم داری می‌گوید: خدمت رسول خدا(ص) بودیم. حضرت فرمود: «الدّین النصیحه» دین، نصیحت و خیرخواهی است. تعجب کردیم و عرض کردیم: نصیحت و خیرخواهی برای چه کسی؟ فرمودند: «لله، ولِکِتابِهِ وَ لِرَسولِهِ وَ لاَئِمَّه المُسلِمینَ وَ عامَّتِهِم». برای خدا، برای کتاب او، برای پیامبر او، برای پیشوایان مسلمانان و برای توده آن ها.نصیحت به معنای خیرخواهی است و نه پند و اندرز و موعظه: «النصح تَحرّی فِعلٍ اَو قَولٍ فیهِ صَلاحُ صاحِبِهِ».نصح و نصیحت عبارت است از انتخاب کردار یا گفتاری که به صلاح شخص موردنظر باشد. علی‌رغم وجود معنای اصلی واجد برای نصح و نصیحت، مصداق این معنا در موارد مذکور در حدیث فوق ،متفاوت خواهد شد.برای مثال، نصیحت نسبت به خداوند با نصیحت نسبت به پیامبر و ائمه مسلمانان متفاوت خواهد بود. خیرخواهی نسبت به خداوند می‌تواند به معنای نصرت الهی باشد.

آیت‌الله مهدوی کنی در ذیل آیه مذکور می‌فرمایند: دایره نصیحت از آنچه آن مرحوم [محدث قمی] نوشته‌اند، گسترده‌تر است. مثلاً نمی‌توان نصیحت نسبت به خدا و رسول‌خدا(ص) و ائمه(ع) را به تصدیق و پیروی منحصر کرد؛ بلکه هر مفهومی که در چارچوب خیرخواهی و اخلاص و صداقت قرار گیرد، در دایره نصیحت وارد است.به طور مثال، اگر اطلاع از جریانات و حوادث موجود در کشور یا کیفیت عمل کارگزاران و مسئولان حکومت برای رهبر مفید است، گزارش وضع موجود از مصادیق «النصیحه لِأئمه المسلمین» است. هرچند گزارش‌کننده ،نسبت ‌به این کار مأموریت و مسئولیت خاصی نداشته باشد. پس، هر سخن و عملی که به منظور خیرخواهی با صراحت و بدون پیرایه اظهار شود، نصیحت است.

باید توجه کرد که در حدیث مذکور، نصیحت و خیرخواهی از منظر آحاد مردم مورد توجه و توصیه قرار گرفته است. از این‌رو، می‌توان به طریق اولی استنباط کرد که نصیحت و خیرخواهی مورد توصیه در ‌حکم‌رانان و پیشوایان جامعه اسلامی نیز وجود دارد یا باید وجود داشته باشد.مدعای مذکور مؤیدات روشنی از قرآن کریم دارد و آن اینکه، در آیات متعدد برخی از پیامبران الهی عملکرد خود را در نصیحت و خیرخواهی خلاصه‌ نموده‌اند.

مانند حضرت نوح(ع) به عنوان پیامبری صاحب شریعت، خطاب به قوم خود فرمود: «اُبَلِّغُکُم رِسالَه رَبّی وَ اَنصَحُ لَکُم^[۶۷]».«… وَ لایَنفَعُکُم نُصحی^[۶۸]».و یا سخن حضرت صالح(ع) به عنوان پیامبری تبلیغی، خطاب به قوم خود فرمود: «وَ نَصَحتُ لَکُم وَ لکِن لاتُحِبّونَ النّاصِحین^[۶۹]».با توجه به آنچه گذشت، نکته‌ای که لازم به یادآوری است اینکه، نصیحت و خیرخواهی انبیا و سایر پیشوایان دین عمدتاًً چیزی است که به تعبیر امروزی در عرصه‌های فرهنگی مصادیق و تجیلات خود را نشان می‌دهد و می‌توان برای آن دو رکن اساسی برشمرد؛الف.: آزاد کردن انسان‌ها از سلطه طاغوت‌ها (نحل: ۳۶) ب. تزکیه و تعالی اخلاقی (جمعه: ۲).^[۷۰]

گفتار سوم : رسالت دولت اسلامی در عرصه فرهنگ (اهداف و وظایف)

مکتب حیات بخش اسلام بر اساس جهان بینی و نگاهی که به انسان و جهان دارد برای نظام سیاسی و حاکمان جامعه اهداف و وظایفی در نظر گرفته است تا بدین سان نظام سیاسی مورد نظر اسلام جامعه را به سمت آرمان های مطلوب هدایت کند.

بند اول : اهداف دولت اسلامی در عرصه فرهنگ

در اینجا به مهم ترین اهداف حکومت در اسلام در بعد فرهنگی، اشاره می شود:

1. 1. «تکامل همه جانبه انسان: اولین و مهم ترین هدف بعثت انبیا رشد،کمال و حرکت انسان در هر دو بعد مادی و معنوی به سوی خداوند متعال است . پس حاکمیتی که مبنی بر این آموزه ها باشد، باید محوری ترین هدف خود را رشد و کمال انسان قرار دهد به گونه ای که نتیجه قهری برقراری چنین حکومتی،حرکت شتابان انسان و جامعه او در همه ابعاد، به سمت توسعه باشد. پس یکی از حقوق مردم بر حکومت اصلاح و هدایت جامعه آن ها در مسیر کمال است.

1. 1. عدالت: حکومت اسلامی یکی دیگر از اهداف عالیه خود را برقراری عدالت در جامعه می‌داند. عدالت اگرچه یک ارزش است اما به گونه ای بر جامعه تاثیر دارد که رواج و نهادینه شدن بسیاری از ارزش های دیگر را ،به خود متکی ‌کرده‌است . عدالت، زمینه ساز هدایت و رشد فضایل اخلاقی در جامعه است و نمی توان بین کمال انسان و عدالت تفکیک قایل شد و این دو مکمل هم هستند. به عبارت دیگر حاکمان صالح در بستری از عدالت قادر به تربیت جامعه و پیش بردن آن به سمت کمال هستند.

قلیت اندکی از مردم دنیای ما در جوامعی زندگی می‌کنند که منافع فرد را بر منافع گروه مقدم می دارند، جوامعی که آن را فردگرا می نامیم. فردگرایی به جوامعی اطلاق می شود که روابط بین افراد بسیار سست می‌باشد: از هرفرد انتظار می رود صرفاً به فکر خود و خانواده اش باشد. در طرف مقابل جمع گرایی به جوامعی اطلاق می شود که افراد پس از تولد، به ‌گروه‌های قوی و منسجمی وابسته هستند که در تمام طول زندگی در عوض حفظ وفاداری از طرف آن گروه ها حمایت می‌شوند.

درجات فردگرایی بین کشورها کاملاً متفاوت می‌باشند همان طوری که در بین افراد نیز متفاوت هستند. ‌بنابرین‏ مهم است که کشورها را ‌بر اساس امتیازات نمونه های شان مقایسه نماییم.

۱-۲-۶-۲- فردگرایی و جمع گرایی در ارتباط با شغل

در مشاغل زمانی که (( زمان شخصی)) مهم تر به حساب می‌آید (( چالش)) اهمیتش کمتر دیده می شود در حالی که در کشورها هر دو مورد یکدیگر را تقویت می‌کنند.

دو ویژگی مهم که می‌تواند برای تمایز بین مشاغل به کار برده شوند (( درونی)) در مقابل بیرونی می‌باشد. این کلمات به چیزهایی که در یک شغل در فرد ایجاد انگیزه می کند مربوط می‌شوند، خودکار( مشاغلی که به صورت درونی انگیزش ایجاد می‌کنند) یا شرایط و پاداش های مادی فراهم شده (به صورت بیرونی در مشاغل انگیزش ایجاد می نمایند.)

افراد شاغل در مشاغلی که نیازمند تحصیلات بالاتر هستند تمایل دارند امتیاز بالاتری به اهمیت عناصر درونی بدهند در حالی که افراد در جایگاه های پایین تر، در مشاغل با تحصیلات پایین عناصر بیرونی را ترجیح می‌دهند. تمایز بیرونی- درونی، زمانی که برای تمایز بین فرهنگ های حرفه ای مفید است، برای مقایسه کشورها مناسب نمی باشند.

۲-۲-۶-۲- فردگرایی و جمع گرایی در خانواده

یک همبستگی بین میزان جمع گرایی یک جامعه که به وسیله شاخص فردگرایی اندازه گیری شده وتمایل بچه ها برای سهیم شدن در شغل پدران شان وجود دارد.

در جوامع فردگراتر تغییرات بزرگ تر هستند و بچه های پدرانی که در مشاغل دستی مشغول فعالیت هستند به سمت مشاغل غیر دستی می‌روند و برعکس. در جوامع جمع گراتر این امر به ندرت اتفاق می افتد، یک پیامد آشکار آن این است که پسرها در جو گسترده خانواده باقی می مانند. بچه ای که در میان تعداد زیادی از بزرگ ترها، ‌هم‌قطاران و ارشدها رشد می کند، به طور طبیعی بسیار بیشتر از فرزندی که در خانواده هسته ای بزرگ می شود، خودش را جزئی از ((ماً)) تصور می کند: بچه یک خانواده گسترده در طول روز یا شب به ندرت تنها می ماند.

در یک وضعیت ارتباطی مداوم و فشرده اجتماعی حفظ هارمونی با محیط اجتماعی یک مزیت کلیدی است که در خانواده به سایر حوزه ها گسترش یافته است. در جمع گراترین فرهنگ ها مواجهه مستقیم با یک شخص دیگر، گستاخی و ناپسند می‌باشد. کلمه ((نه)) به ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرد زیرا که گفتن((نه)) یعنی یک مقابله : ((حق با شما است)) یا اینکه ((ما درباره آن فکر می‌کنیم)) نمونه هایی از روش های مؤدبانه رد نمودن یک درخواست هستند. در یک طریق مشابه، کلمه ((بله)) نبایستی به عنوان یک تأییدیه دیده شود، بلکه صرفاً خط ارتباطی را حفظ می کند.((بله من شما را درک می کنم.)) معنای این کلمه در کشور ژاپن می‌باشد.(همان منبع)

۳-۲-۶-۲- فردگرایی و جمع گرایی در مدرسه

رابطه بین فرد و گروه که در سالیان اولیه زندگی در زهن خودآگاه بچه در خانواده ایجاد شده است در مدرسه بیشتر توسعه یافته و تقویت می شود. این موضوع در رفتار کلامی کاملاً قابل رؤیت می‌باشد. در زمینه همکاری توسعه ای، غالباً اتفاق می افتد که معلمانی از فرهنگ های فردگراتر به محیط های جمع گراتر می‌روند. یک شکایت ویژه این قبیل معلمان این است که دانش آموزان حتی هنگامی که معلم سؤالی را در کلاس مطرح می کند صحبت نمی کنند، برای دانش آموزانی که خود را عضو یک گروه تصور می نمایند، صحبت کردن بدون تأیید گروه، کاری غیر منطقی می‌باشد، اگر معلم از دانش آموزان بخواهد که صحبت کنند، او بایستی شخصاً یک دانش آموز را مورد خطاب قرار دهد.

دانش آموزان فرهنگ جمع گرا از صحبت کردن در یک گروه بزرگ تر بودن حضور معلم دچار تردید می‌شوند، به ویژه اگر این گروه ها از افراد نسبتاً غریبه تر تشکیل شده باشند، یعنی اعضایی خارج از گروه خودی. این تردید و تأمل در ‌گروه‌های کوچک تر کاهش می‌یابد.من، شخصاً زمانی که در یک کلاس جمع گرا درس می دادم از دانشجویان خواستم صندلی های شان را برگردانند و ‌گروه‌های سه نفره تشکیل دهند و با این عمل مشارکت بالایی را به دست آوردم.

من از دانشجویان خواستم ‌در مورد یک سؤال، پنج دقیقه صحبت نمایند و تصمیم بگیرند که چه کسی پاسخ های مشترک آن ها را به کلاس ارائه نماید. بدین وسیله دانشجویان فرصتی برای توسعه پاسخ های گروهی و احساس آرامش که در جلوی کلاس صحبت می‌کردند به دست آورند. زیرا آن ها به عنوان نماینده یک گروه کوچک عمل می نمودند. من متوجه شدم که در تمرینات بعدی دانشجویان سخنگوی گروه شان را به صورت چرخشی انتخاب می نمودند. قرار دادن نوبت در فعالیت های گروهی عادتی است که در بسیاری از فرهنگ های جمع گرا وجود دارد.

در یک جامعه فردگرا، واگذاری وظایف و تکالیف مشترک برای شکل گیری ‌گروه‌های جدید نسبت به جوامع جمع گرا به سادگی انجام می پذیرد. در خصوص این مورد آخر، دانش آموزانی که با معلمان یا سایر کادر رسمی مدرسه دارای یک زمینه نژادی یا خانوادگی یکسانی هستند رفتاری مبتنی بر این پیش زمینه را ترجیح خواهند داد.در جوامع فردگرا این موضوع جانبداری قومی بوده و به شدت غیراخلاقی می‌باشد اما در محیط جمع گرا، اگر با اعضای گروه خود بهتر از دیگران رفتار نشود امری غیراخلاقی می‌باشد( فرهنگی ،۱۳۸۶،۷۰)^۱ .

۴-۲-۶-۲- فردگرایی و جمع گرایی در محیط کار

از افراد استخدام شده در یک فرهنگ فردگرا انتظار می رود بر طبق علاقه خودشان عمل نمایند، و کار بایستی به شکلی سازماندهی شود که با منافع شخصی و منافع کارفرما سازگار باشد. کارگران به عنوان انسان های اقتصادی در نظر گرفته می‌شوند یا به عنوان افرادی با ترکیبی از نیازهای اقتصادی و روانی، اما در هر صورت افرادی هستند که نیازهای خاص خود را دارند.

در یک فرهنگ جمع گرا، یک کارفرما هرگز یک نفر مستقل را استخدام نمی کند بلکه فردی متعلق به یک گروه را استخدام می‌کند. فرد استخدام شده بر اساس منفعت گروه اش عمل می‌کند، که ممکن است با منفعت خودش منطبق بوده و یا اینکه انطباق نداشته باشد، تحت الشعاع قرار دادن منافع خود ‌بر اساس منافع گروه ها انتظارات طبیعی یک چنین جامعه ای می‌باشد اغلب درآمدها بایستی بین بستگان تقسیم شود.

ماده ی(۶۳۹) قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات، نمونه ای از جمع اجرای مقررات حدود و تعزیرات را بر خلاف قاعده ی مصرحه در ماده (۴۶) ق.م.ا علی رغم این که یک فعل مجرمانه متصف به دو وصف جزایی حدی و تعزیری شده است، ارائه نموده و دو مجازات برای فعل مجرانه مذکور ملحوظ داشته است. در بند «ب» این ماده آمده است : « کسی که مردم را به فساد و فحشاء تشویق نموده یا موجبات آن را فراهم نماید، به حبس از یک تا ده سال محکوم می شود » و تبصره ی ذیل این ماده بیان می‌دارد: « هر گاه بر عمل فوق عنوان قوادی صدق نماید، علاوه بر مجازات مذکور به حد قوادی نیز محکوم می‌گردد.» بر اساس آنچه در این ماده قانونی آمده است، استنباط می شود که در خصوص جرایم متعدد به دو اعتبار جداگانه یکی تعزیر و دیگری حد، مجازات های مربوط جمع بسته شده اند. که به نظر می‌رسد لزوم توجه به اجرای مجازات حدی از یک سو و از طرف دیگر رعایت مقررات مربوط به تعزیرات حکومتی جهت برقراری هر چه بهتر نظم و امنیت عمومی قانون گذار را وادار به اتخاذ چنین رویه ای نموده است تا در مواردی سوای قواعد عمومی ارائه شده در ق.م.ا و از جمله ماده (۴۶) پیش گفته ضوابطی دیگر عرضه نماید :

در جرایم متعدد تعزیری در صورتی که جرمی از لوازم و اجزای دیگر باشد به نحوی که حدوث جرم نهایی به انجام جرمی دیگر وابسته است، نمی توان قاعده ی تعدد جرم از هر نوعی را ملحوظ داشت، به عنوان مثال وارد نمودن تریاک و یا مواد مخدر بر اساس ماده (۴) قانون مبارزه با مواد مخدر (مصوب آبان ۶۷) قابل تعقیب و مجازات است و از سوی دیگر به موجب ماده (۵) همان قانون نگهداری یا حمل مواد مخدر نیز جرم و قابل پیگرد قانونی است. در اینجا عملاً وارد کننده ی مواد مخدر مشمول جرم نگهداری مواد مخدر نیز می‌گردد، در حالی که اصولاً وارد کردن مواد مخدر به کشور با حمل و نگهداری آن ملازمه دارد، در این خصوص، دیوان عالی کشور در حکم شماره ۶۱۸۶ مورخه ی ۲۴/۱۰/۱۳۴۳ بیان داشته :هر چند فرجام خواه اعتراض خاصی نکرده ولی اشکالی که بر حکم فرجام خواسته وارد به نظر می‌رسد این است که دادگاه مواد افیونی مکشوفه (۱۶گرم) که جزیی بوده و عرفاً از لوازم استعمال محسوب می شود، بزه جداگانه تشخیص داده و با رعایت قواعد تعدد تعیین مجازات نموده است.(مجموعه ی رویه ی قضایی،۱۳۴۴، ۹۳)

ب: تکرار جرم

یکی دیگر از کیفیات عام تشدید مجازات، تکرار جرم است و آن «حالت کسی است که بعد از صدور حکم محکومیت او از دادگاه صالح و قطعیت آن حکم مرتکب جرم دیگری می شود. لذا تکرار جرم به دو عنصر تجزیه می شود. یکی محکومیت قبلی، دوم ارتکاب جرم بعدی.» (گارو،۱۳۴۶، ۳۸۰)

در تعریفی دیگر تکرار جرم چنین معرفی شده است : « اگر کسی مرتکب چند جرم گردد، چنانچه قبل از ارتکاب جرم دوم یا چندم برای جرم یا جرایم قبلش تحت تعقیب قرار گرفته و به محکومیت قطعی محکوم شده باشد، در این صورت مرتکب در موقع رسیدگی مشمول قاعده ی تکرار جرم خواهد گردید.» (پیمانی، ۱۳۷۴، ۳۶)

به نظر می‌رسد که تعاریف فوق از آن جهت که فاقد جامعیت و اشتمال بوده و در راستای تحولات تقنینی ناظر به تکرار جرم ارائه نشده اند، چندان تصویر روشنی از آن ارائه ندهند، که برای رفع این نقیصه لازم می‌دانیم برای تحقق جرم در هر یک از جرایم مشمول مجازات های تعزیر ی و بازدارنده و هم چنین جرایم مشمول حد، تعریف جداگانه ای ارائه می‌دهیم.

در جرایم مشمول حد تکرار جرم، ارتکاب مجدد همان جرم انجام شده ی مستوجب حد است که مرتکب قبل از آن نیز به جهت آن محکومیت یافته و حکم ‌در مورد وی اجرا شده است به عنوان مثال ماده ی (۲۰۱) ق. م. ا ‌در مورد حد و نحوه ی اجرای آن مجازات آن، ناظر به نحوه ی مجازات سارق در شرایط تکرار این جرم می‌باشد. در حالی که اگر فردی در مرتبه ی اول مرتکب حدی شود و در نتیجه به قطع ید محکوم شود و بعد از اجرای حکم به علت ارتکاب زنا دستگیر و مجازات شود، محکومیت اولیه ‌در مورد جرم اخیر وی سابقه محسوب نمی شود تا بر اساس آن بتوان قاعده ی تکرار جرم را جاری دانستد. در تعریف تکرار جرم در جرایم مشمول مجازات های تعزیری و باز دارنده می توان گفت، وضعیت مجرمی است که از محکومیت به مجازات تعزیری یا بازدارنده و اجرای آن مجدداً مرتکب جرم قابل تعزیر گردد.این تعریف مطابق با ماده (۴۸) ق. م. ا که احکام و شروط تحقق جرم را بیان نموده می‌باشد.

با دقت نظر در ماده (۴۸) ق.م.ا که بیان می‌دارد : « هر کس به موجب حکم دادگاه به مجازات تعزیری و یا بازدارنده محکوم شود، چنانچه بعد از اجرای حکم مجدداً مرتکب جرم قابل تعزیر گردد، دادگاه می‌تواند در صورت لزوم مجازات تعزیری یا بازدانده را تشدید نماید. »، برخی شرایط مهم تحقق تکرار جرم به شرح زیر قابل استنباط هستند.

طبیعت مجازات: قاعده ی تکرار جرم مورد نظر مقنن در ماده (۴۸) ق..م.ا اختصاص به محکومیت های تعزیری و یا بازدارنده دارد که این شرط شامل محکومیت های پیشین مرتکب نیز می شود. بدیهی است که هر نوع پیشینه ی محکومیت های کیفری به مجازات هایی چون حدود و قصاص در تشدید مجازات جدید مرتکب مؤثر نخواهد بود و قواعد تشدیدی مجازات های غیر تعزیری هر یک در ابواب مربوط به خود در قانون مجازات اسلامی مقرر است.

در قصاص پیشینه ی محکومیت به مجازات آن در تشدید هیچ مجازاتی محاسبه نمی شود. در حدود نیز همان گونه که قبل از این اشاره نمودیم، پیشینه ی محکومیت زمانی در کنار محکومیت جدید منجر به اعمال قاعده ی تکرار جرم می شود که هر دو یا چند جرم از یک نوع باشد. ‌بنابرین‏ قاعده، به غیر از ارتکاب جرم تا سه بار و شرب خمر تا دوبار، قاعده مذبور قابل اعمال نیست.