از آنجا که امروزه قشر عظیمی از جامعه ما را ورزشکاران رزمی کار تشکیل می‌دهد و با توجه ‌به این که این ورزشکاران در طول فعالیت های ورزشی در معرض فشار زاهای روانی (استرس) قرار دارند ، که بسیاری از آن ها آمادگی کنار آمدن موفقیت آمیز با این عوامل را ندارند . مسئله اصلی در این تحقیق بررسی آموزش گروه درمانی شناختی – رفتاری بر کاهش استرس ورزشکاران رزمی کار می‌باشد . در واقع سوال اصلی پژوهش این است که آیا گروه درمانی شناختی – رفتاری بر کاهش استرس ورزشکاران رزمی کار تاثیر دارد ؟

۱-۳-اهمیت و ضرورت پژوهش

امروزه ورزش نقش مهمی در ایجاد روابط بین کشور های دنیا دارد ، لذا ما شاهد سرمایه گذاری های کلانی در این زمینه در کشور های مختلف دنیا هستیم ، کشور ما نیز از این اصل مستثنی نیست . قشر عظیمی از جامعه ما را ورزشکاران تشکیل می‌دهد . که عوامل و روانی نقش مهمی در نتیجه گیری آن ها دارد . نگرانی یک ورزشکار درباره موقعیتش که به پیامد های زیانباری ، از جمله عملکرد ضعیف یا ابزار خشونت می‌ انجامد ، از موضوع هایی است که نظریه های ورزش را به خود جلب ‌کرده‌است . ممکن است همان موقعیت برای ورزشکار دیگری سبب بهبود عملکرد شود ، فرایندی که این امر طی آن روی می‌دهد فشار روانی ممکن است سبب شود ، تحرک و بهبود عملکرد ورزشکار شود یا بدان آسیب برساند . در حقیقت کمبود پژوهش در رابطه با استرس ورزشکاران با توجه به نقش که استرس در عملکرد ورزشکاران دارد از یک طرف و فقدان سابقه پژوهشی در رابطه با نقشی با کاربرد درمان های گروهی بخصوص گروه درمانی به شمار می رود و علاوه بر موارد فوق ، تاثیر گروه درمانی شناختی – رفتاری به جای درمان های انفرادی علاوه بر صرفه جویی در وقت و هزینه مزایای دیگری از قبیل : ایجاد امید ، انتقال اطلاعات ، نوع دوستی، رشد مهارت های اجتماعی ، رفتار تقلیدی ، یادگیری هم نشینانه و … را به همراه دارد (ثنایی ، ۱۳۸۳) .

۱-۴-اهداف تحقیق

۱-۴-۱-اهداف کلی تحقیق

تعیین میزان اثر بخشی گروهی درمانی –شناختی – رفتاری در کاهش استرس ورزشکاران رزمی کار .

۱-۴-۲-اهداف فرعی

1. 1. بررسی رابطه بین تحصیلات و میزان استرس

1. 1. بررسی رابطه بین سن و میزان استرس

1. بررسی رابطه بین سابقه ورزشی و میزان استرس

۱-۵-فرضیات پژوهش

۱-۵-۱-فرضیه اصلی

گروه درمانی شناختی – رفتاری منجر به کاهش استرس در ورزشکاران رزمی کار می شود .

۱-۵-۲-فرضیه های فرعی

1. 1. بین میزان استرس و تحصیلات ورزشکاران رابطه وجود دارد .

1. 1. بین میزان استرس و سن ورزشکاران رابطه وجود دارد .

1. بین میزان استرس و سابقه ورزشی ورزشکاران رابطه وجود دارد .

۱-۶-تعریف اصطلاحات مهم

تعریف گروه

« گروه تجمع دو نفر یا بیشتر است که هدف مشترک کنش و واکنش دارند ، به نیاز های یکدیگر و ارضای آن علاقه مندند، از قوانین و مقررات معین تبعیت می‌کنند ، تفاهم و صمیمیت بین آن ها حاکم است و برای رسیدن به اهداف مشترک وحدت دارند » (شفیع آبادی ، ۱۳۸۴ )

«گروه درمانی با مقیاس کوچک شامل ۶ تا ۱۳ نفر عضو است که هفته ای یک یا دو بار ملاقات دارند و به بحث درباره مشکلات عاطفی خود می پردازند » (نوابی نژاد ، ۱۳۸۳ ) .

تعریف نظریه درمان شناختی – رفتاری تلفیقی از رویکرد های شناختی

درمان شناختی – رفتاری تلفیقی از رویکرد های شناختی و رفتاری است (CBT ) در این روش به بیمار کمک می شود تا الگو های تفکر تحریف شده و ناکارآمد خود را تغییر دهد . از بحث های منظم و تکلیف رفتاری استفاده می شود . در جنبه هایی از درمان تاکیذ عمدتاً رفتاری و در جنبه‌های دیگر شناختی است (سالکو و سیکس ، ۱۹۸۹ ، ترجمه ، قاسم زاده ، ۱۳۸۲ ) .

تعریف عملیاتی گروه درمان شناختی – رفتاری

عبارت است از به کار بردن تکنیک های شناختی – رفتاری به صورت گروهی که در مدت ۱۰ جلسه ۵/۱ ساعته در دو روز هفته انجام می شود . موضوع جلسات درمانی به ترتیب شامل جلسه اول پیش آزمون و جلسه توجیه بوده که اهداف آموزشی ، معرفی اعضای گروه و توافق اعضا در زمان و مکان مشخص را در بر دارد ، جلسه دوم به معرفیی استرسور نشانه ها و تعیین سطح تنش پرداخته می شود چهار جلسه بعدی روش آرام سازی ‌عضلانی به دو تن آرامی پیش رونده با انقباض غضلان و تن آرامی بدون انقباض عظلات پرداخته می شود چهار جلسه بعدی روش شناختی عقلانی الیس آموزش داده می شود و جلسه آخر ، جلسه اختتام و پس آزمون می‌باشد .

تعریف نظری استرس

استرس هر نوع فشار روانی یا جسمی است که درجه ان از نظر قدرت یا تداوم از حد ظرفیت ارگانیسم فراتر رود و به ناسازگاری یا اختلال منجر شود (باترا) .

تعریف عملیاتی استرس

در این پژوهش استرس ورزشکاران رزمی کار توسط پرسشنامه فشار های روانی (استرس) کوپر اندازه گیری شده است .

تعریف ورزشکاران رزمی کار

کلیه ورزشکاران رزمی کار که در ۹۳ در باشگاه های شهرستان گیلانغرب به فعالیت مشغول بودند .

متغیر ها

متغیر مستغل : گروه درمانی شناختی – رفتاری

متغیر وابسته : میزان استرس ورزشکاران رزمی کار

فصل دوم

ادبیات و پیشینه تحقیق

تاریخچه استرس

اصطلاح استرس از کلمه ی لاتین استرینگر^[۱] مشتق شده است که به معنای در آغوش گرفتن ، فشردن و باز فشردن است رفتار هایی که می‌توانند با احساسات متضاد همراه باشند . فشردن یا زیر فشار قرار گرفتن به اختناق منتهی می شود و احساس درماندگی و اضطرابی را به وجود می آورند که قلب و روان را در بر می‌گیرد . بدین ترتیب درماندگی با استیصال نیز اصطلاح دیگری است که در استرینر ^[۲]مشتق شده است و بیانگر احساس رها شدگی ، انزوا ، ناتوانی و جزء آن است که یک موقعیت حاد (نیاز ، خطر ، رنج ) در فرد ایجاد می شود . (استورا ، ۱۹۹۱ ؛ ترجمه دادستان ، ۱۳۷۷ ) .

استرس اول بار در انگلستان در طول قرن ۱۷ برای شرح پشیمانی ، افسردگی ، مشقت و بدبختی به کار رفته است (گلدستون ^[۳] و همکاران ، ۱۹۸۷ ) . در اواخر قرن ۱۸ میلادی معنی آن به نیروی فشار ، زور و تلاش بسیار تغییر یافته است و منظور از آن در وهله اول نیروهای ذهنی و جسمی فرد یا افراد بود (کوپر ، ۱۹۹۴ ؛ ترجمه قراچه داغی ، ۱۳۷۳) .

تحقیقات نظری درباره تاثیرات استرس زندگی روی بیماران جسمی و روانی در قرن ۱۸ شروع شد . در اوایل قرن ۲۰ یک پزشک بریتانیایی به نام اسلر^[۴]بیان داشت که استرس در رشد بیماری قلبی سهم دارد و روی گروه ۲۰ نفری از پزشکان که از آنژین صدری رنج می بردند ، آزمایش خود را انجام داد و ‌به این نتیجه رسید که این پزشکان پر کاری داشته اند و ساعات کاری آن ها زیاد بوده است و همچنین در هر کدام از آن ها فاکتور نگران مشاهده شد (گلدستون و همکاران ۱۹۸۷ ) .

۲-۹-۳- تحلیل تاثیرات متقابل^[۳۹]: این روش توسط تئودور گوردن و الفا هلمر در سال ۱۹۶۶ ایجاد شد. این روش نتیجه پاسخ ‌به این سؤال ساده بود: “آیا پیش‌بینی می‌تواند بر پایه درک چگونگی اثرات حوادث آینده باشد؟ ” )گوردون،۲۰۰۹ )این روش در پژوهش های بسیاری مورد استفاده قرار گرفته است برای مثال گودت کاربردهای این روش در موضوعات گوناگونی از صنایع هوایی گرفته تا انقلاب های سیاسی و صنایع هسته ای فهرست می‌کند )گودت ،۱۹۹۳) مراحل اجرای این روش عبارتند از: مرحله کشف اولیه، مرحله احتمال سازی، مرحله یکپارچه سازی و مرحله اجرا )همان، ص۳) تحلیل اثرات متقابل رویکردی تحلیلی به احتمالات یک واقعه در یک مجموعه پیش‌بینی است. احتمالات تخصیص داده شده می‌تواند بر مبنای قضاوت درباره ظرفیت اثرگذاری مجموعه وقایع پیش‌بینی باشد. ما بر اساس تجربه می‌دانیم که اکثر وقایع و توسعه ها به نحوی مرتبط با سایر وقایع و توسعه ها هستند. این روش یک روش ذهنی بوده و در حقیقت کوششی برای گسترش فنون پیش‌بینی، فراتر از رو شهای رایج دلفی بود. ممکن است اغلب رو شهای پیش‌بینی، بسیاری از واکنش ها میان رویدادهای پیش‌بینی شده را مورد توجه قرار نداده باشند. با این وجود، تحلیل اثرات متقابل می کو‏شد، احتمال شرطی پیدایش یک رویداد را در شرایطی که دیگر رویداد ها هنوز رخ نداده اند ، آشکار کند.

۲-۹-۴- مدل های تصمیم سازی :^[۴۰]مد لسازی تصمیم تلاشی است بر تکرار رفتار واقعی تصمیم گیری انسان، بر مبنای تعیین معیارهای خاص و ارزیابی چگونگی برآورده شدن آن معیارها توسط گزینه های تصمیم )گروه بین‌المللی آینده ^[۴۱]، ۲۰۰۹ ، ص (.۱می توان مدل سازی تصمیم را تا قرن ۱۷ ردیابی کرد زمانی که پاسکال مسئله تصمیم گیری در شرایط عدم قطعیت بالا را مطرح کرد” بی توجه به کوچک بودن احتمال وجود خدا، وقتی هزینه تنبیه زیاد است، می ارزد که باورمند باشیم “! تکنیک مدل سازی تصمیم بر مفهوم نظریه مطلوبیت که از نظریه های حوزه تحلیل سیستم ها است استوار است. در نظریه مطلوبیت، یک تصمیم گیر خردمند، یک محصول/ سیاست/ یا اقدام بدیلی را انتخاب می‌کند که بهترین تطابق را با معیارهای موفقیت او داشته باشد )همان، ص (.۲برای اجرای این روش در اولین مرحله باید فهرستی از معیارها جهت قضاوت درباره گزینه ها تهیه نمود سپس اهمیت نسبی هر یک از معیارها مشخص شده و در آخرین مرحله به هر یک از گزینه ها بر اساس دارا بودن معیارها امتیازی اختصاص داده می شود )همان، ص (.۵مدل سازی تصمیم برای تجزیه و تحلیل تصمیماتی که در گذشته اتخاذ شده یا در در حال بررسی است بسیار مفید است و امروزه به صورت گسترده ای در تحقیقات بازار و برنامه ریزی راهبردی مورد استفاده قرار می‌گیرد )همان، ص ۸)

۲-۹-۵- دلفی^[۴۲] : رنسانس مدرن مطالعات آینده با روش دلفی در مؤسسه رند در اوایل دهه ۶۰ میلادی آغاز شد. سؤال دانشمندان این مؤسسه مربوط به ظرفیت نظامی ارتش در فن آوری آینده بود. مؤسسه رند استفاده از گروه خبرگان برای نشان دادن آینده را بررسی نمودند )گوردون،۲۰۰۹، ص (.۱روش دلفی را اساساً باید نوعی تحلیل پیمایشی به شمار آورد؛ به ویژه وجهی از پژوهش پیمایشی که نیازمند پرسش مکرر از پاسخ دهندگان است و در علوم اجتماعی، گاه”روش پانل ” خوانده می شود. مراحل این روش عبارتند از: تعیین عنوان یا موضوعی که قرار است آینده های ممکن، محتمل و مرجّح آن بررسی شوند؛ تهیه پرسشنامه به عنوان ابزاری برای گردآوری داده ها؛ گزینش متخصصانی مرتبط با موضوع؛ سنجش مقدماتی آرا؛ سازماندهی مقدماتی داده ها؛ بازخورد دور اول به متخصصان؛ سنجش دوباره دیدگاه ها پس از آگاهی پاسخ دهندگان از یافته های مقدماتی نظرسنجی؛ تحلیل، تفسیر داده ها و گزارش پایانی )همان، ص۴٫) گوردون و هلمر در نخستین پژوهشِ مبتنی بر دلفی، داده ها را در چهار دور گردآوری کردند. تجربه های بعدی استفاده از روش دلفی، برخی آینده پژوهان را متقاعد ساخت که برای دستیابی به مرحله پایداریِ پاسخ ها، گردآوری داده ها در سه دور کفایت می‌کند؛ افزون بر این، چه بسا، گردآوری داده ها بیش از سه دور، پاسخ دهندگان را در ورطه تکراری ملال آور گرفتار سازد. رمز موفقیت این روش در انتخاب مشارکت کنندگان است. طراحی پرسشنامه نیز در این روش مسئله بسیار مهمی است )همان، ص ۱۰)

۲-۹-۶- مدل سازی آماری^[۴۳] : مدل سازی آماری در برگیرنده ی تمامی مدل های مبتنی بر ریاضیات و عددی برای پیش‌بینی است. این روش شامل تحلیل سری های زمانی و مدل شبیه سازی می‌باشد. تحلیل سری های زمانی به روش های ریاضیاتی مورد استفاده برای دستیابی به معادل های اشاره دارد که بهترین داده های تاریخی را در بهترین حالت تنظیم می‌کند. مدل شبیه سازی واژه ای است که شامل رویکردهای مختلف شامل رویکردهای رگرسیون چندگانه، مدل سازی سیستم های پویا است. در تحلیل سری های زمانی و مد لسازی آماری، معادلات توسط روابط آماری که در گذشته وجود داشته تعیین می شود. این روش گرچه روش بسیار قوی می‌باشد اما شامل پیش فرض هایی ‌محدود کننده است برای مثال این روش فرض می‌کند که تمامی اطلاعات مورد نیاز پیش‌بینی در داده های تاریخی وجود دارد )پاسینلی ^[۴۴]، ۲۰۰۹ ، ص ۲). در تمام مدل هایی که به طور آماری به دست می‌آیند، تحلیلگر معمولا باید گام معتبرسازی را طی کند. تحلیل سری های زمانی سریع و آسان است و این فهم اساسی کمی را درباره عواملی که رفتار آینده را شکل می‌دهد، فراهم می‌کند. نقد یکسانی تقریباً برای همه شکل های مبتنی بر آمار، از رگرسون تا اقتصاد سنجی وجود دارد. از آنجایی که آینده بر اساس گذشته بدون مبنای حسی دربار هی عوامل علی، پیش‌بینی می شود، سری های زمانی ساده اما اغلب روش پیش‌بینی مفیدی است )همان ، ص ۱۰)

۲-۹-۷- رو شهای مشارکتی^[۴۵]: مشارکت می‌تواند شامل گروهی در منطقه، همایش چهره به چهره، یا حتی همایش هایی توسط ارتباطات الکترونیکی باشد. نتایج روش های مشارکتی از منظر تقسیم بندی مرسوم غالباً هنجاری هستند تا تحلیلی. بسیاری معتقدند که میزان مشارکت افراد در فرایند تصمیم گیری، سطح پذیرش عمومی آن را تعیین می‌کند. در یک طبقه بندی بر حسب اندازه ی گروه مشارکت کننده و مکان مشارکت می توان روش های مشارکتی را تقسیم بندی کرد. برخی از این روش ها عبارتند از گروه متمرکز، همایش جستجوی آینده، تیم متمرکز، بازی شبیه سازی، گاری، چیریتی^[۴۶]، رأی گیری، گروه افزار، رسانه های ادغام شده، سینکون ^[۴۷]، دلفی عمومی، نظرسنجی. )گلن، ۲۰۰۹ ، ص ۴)

۲-۹-۸- آینده های شخصی^[۴۸]: اصل اساسی برای کاربرد آینده پژوهی در زندگی فردی، تحقیق فردی، یعنی فراهم کردن اطلاعات پایه برای افراد می‌باشد. این روش در ابتدا برای برخی از آینده پژوهانی که با رو شهای آینده پژوهی آشنایی داشتند ارائه گردید. این روش در واقع به دنبال ارائه یک چشم انداز شخصی می‌باشد که با راهنمایی اشخاص از طریق فهم و توسعه آینده ی شخصی آن ها احصا می شود. این روش یک فرایند سه مرحل های شامل مراحل زیر است:

۳-خانواده بی تفاوت : خانواده های بی تفاوت ، نسبت به همدیگر چندان احساس مسؤلیت نمی کنند و نسبت به همدیگر خنثی و اهل تعامل نیستند .

۴-خانواده مستبد : در خانواده های مستبد ، رفتار استبدادی و زورگویانه و امر و نهی های شدید و آمرانه حاکم است و منطق و استدلال وجود ندارد .

۵-خانواده آشفته : در خانواده های آشفته نظم و آرامش وجود ندارد . آشفتگی این خانواده ها از والدین به فرزندان منتقل می شود ( عیسی مراد ، ۱۳۸۹ ) .

‌بر اساس پژوهش های انجام شده در الگوهای خانواده های ایرانی ۷ مدل خانواده شناسایی و تقسیم بندی شده است که عبارتند از :

۱-الگوی خانواده پذیرا و پویا ؛ که بهترین مدل از خانواده های موفق و متعادل است . چرا که منطق و احساس در آن وجود دارد .

۲-الگوی وابسته ؛ وابستگی در این مدل بسیار بالا است و از پذیرش دیگران امتناع می‌کنند .

۳-الگوی سلطه گری ؛ حاکمیت امر و نهی و دستوری عمل کردن در خانواده رایج است .

۴-الگوی مقابله ای ؛ افراد با همدیگر مرتب در مقابله و انتقامجویی هستند .

۵-الگوی کناره گیر ؛ افراد نقش کناره گیری خود را پذیرفنه و رابطه ی بین آن ها خشک و بی روح است .

۶-الگوی نامنسجم ؛ در روابط خانوادگی هیچ گونه انسجام و هماهنگی وجود ندارد بلکه تضاد و تعارض حاکم است .

۷-الگوی زیستی ؛ پایین ترین الگوی خانوادگی است که افراد خانواده در پست ترین نوع زیست زندگی می‌کنند، حتی گاهی به معامله افراد و خانواده مانند فروش فرزند هم اقدام می‌کنند، (احمدی، ۱۳۸۴).

همچنین پژوهشگران خانواده ها را از نظر انواع تیپ های گوناگون مورد مطالعه قرار داده‌اند ، که نتایج به دست آمده از این مطالعات طبقه بندی زیر را در بر می‌گیرد .

۱-خانواده متلاشی : خانواده ای با ویژگی های گسیخته ، بی ثبات ، طلاق و جدایی ، درون تنی – غیبت ها و ناموفق است .

۲-خانواده متزلزل : خانواده ای با ویژگی های نابسامان ، بدون آرامش ، بدون منزلت ، ناامید ، انتقاد به هم است .

۳-خانواده متعادل : خانواده ای با ویژگی های وجود عاطفه و عقل ، رویکرد مثبت ، مدیریت ، امنیت ، جذابیت و تقسیم کار است .

۴-خانواده متعالی : خانواده ای با ویژگی های متکامل و بالنده ، شکوفا ، هویت بالا ، توجه به آینده ، زندگی معنادار ، حاکمیت معانی اخلاقی است ( محمودیان ، ۱۳۸۳ ) .

مطالعه در زمینه خانواده اهدافی را برای پژوهشگران به دنبال دارد ، تا خانواده ها را به سمت رشد و تعالی همراه با سلامت روانی و اجتماعی سوق دهند . در این زمینه می توان به اهداف زیر اشاره نمود : ۱-تحقق جامعه سالم . ۲-تداوم نسل . ۳-تامین نیازهای اصلی . ۴-تربیت اجتماعی نسل . ۵-حراست از ایمان . ۶-جمال اجتماعی . ۷-رشد و بالندگی ( عیسی مراد ، ۱۳۸۹ ) .

امروزه در دنیا جنبش های چالش انگیز بسیاری به وجود آمده که منجر به تزلزل خانواده ها شده است . ازدواج های گروهی ، ازدواج در یک جنسیت ، ازدواج های قراردادی ( قابل تجدید نظر ) ، ازدواج دو مرحله ای ( بافرزند و بدون فرزند ) ، نهضت آزادی زنان ، آزادی هم جنس بازی و سایر مشکلاتی که گریبان گیر خانواده ها شده است . همچنین بحران هایی مانند : استرس های رو به تزاید در زمینه‌های تحصیلی و شغلی ناشی از زندگی ماشینی و پیشرفت تکنولوژی ، تغییرات بنیادین در الگوهای تولید ، تغییرات در شیوه های زندگی افراد ، تورم بحران های شدید اقتصادی ، تبعیض های اجتماعی ، افزایش شدید جمعیت ، مهاجرت های بی رویه ، ازدواج و شهرنشینی ، آزادی های جنسی ، گسترش اعتیاد و کاهش ارزش های اخلاقی و مذهبی و غیره نهاد خانواده را دستخوش تزلزل و بی ثباتی ‌کرده‌است ( نوابی نژاد ، ۱۳۸۰ ) .

چه مشکلات و آسیب هایی در خانواده فراوانی بیشتری دارد ؟ هر چند دانش آموز از خانواده و جامعه جدا نیست یعنی هر آن چه در جامعه آسیب ها بیشتر شود ، دانش آموزان بیشتر دچار آسیب ها خواهند شد . در یک تقسیم بندی کلی مشکلات بر سه دسته تقسیم می شود که عبارتند از :

الف ) مشکلات ، معضلات و آسیب هایی که مربوط به دانش آموز است . مانند بیماری های سخت ، عصبی ، روانی و … ، بزه کاری و انواع انحرافات ، بی سرپرستی و … .

ب ) مشکلات ، معضلات و آسیب هایی که مربوط به والدین در خانواده است مانند رابطه والدین با فرزندان ، اختلاف والدین ، فساد اخلاقی ، وضعیت اقتصادی ، طلاق و جدایی ، اعتیاد ، جمعیت بالا و … .

ج ) مشکلات ، معضلات و آسیب هایی که مربوط به خارج از خانواده است . مانند بهره کشی از کودک ، رسانه ها ، نادیده گرفتن حقوق ، خواسته ها ، نیازهای دانش آموزان ، مشکلات در این گروه هر چند خارج از خانواده است ولی آسیب هایش متوجه خانواده می شود ( عیسی مراد ، ۱۳۸۹ ) .

پژوهش گران ارتباطات و کیفیت تعاملات را در زندگی خانوادگی مهم تلقی کرده‌اند . چنان چه زن و شوهر نتوانند یک الگوی ارتباطی سالم را در تعاملات خود به کار ببرند ، روابط آن ها در تعامل با دیگر اعضای خانواده دچار بحران می شود و روابط مختل حکم فرما می‌گردد ( فاورز^[۲] ، ۱۹۹۸ ) .

امری^[۳] ( ۱۹۹۸ ) معتقد است که رضایت والدین از زندگی زناشویی تاثیر زیادی بر سلامت روانی و رشد شخصیت فرزندان دارد . همچنین بسیاری از مطالعات ، ارتباط بین تعارضات زناشویی با اختلال در کیفیت ارتباط بین فردی فرزندان را مورد تأکید قرار داده است ( پارک و بوریل^[۴] ، ۱۹۹۷ ) .

بالبی^[۵] ( ۱۹۸۸ ) معتقد است هر انسانی به طور فطری و زیستی توانایی پدر و مادر شدن را دارا است . ظهور این توانایی مستلزم داشتن فرزند است اما جزئیات آن به تجربه شخصی بستگی دارد . رفتار والدینی را می توان به راحتی در حیوان ها و گونه های پایین تر انسان نیز مشاهده کرد . نخستی ها ، پرندگان و خزندگان نیز رفتارهای والدینی از خود نشان می‌دهند و می توان چگونگی و کیفیت های متعددی را در رفتارها و مسئولیت های آن ها مشاهده کرد . پدر و مادر شدن از مهمترین وظایف انسان است وظیفه ای که قابل مقایسه با هیچ یک از مسئولیت های دیگر او نیست . برای مثال ، انسان می‌تواند از دوستان خود روی گرداند ، از شغل خود استعفا بدهد ، یا حتی ازدواج خود را به هم بزند ، ولی فرزند خود را نمی تواند برگرداند ، پدر و مادر شدن فرایندی است که گاه یا یک باره از راه می‌رسد ، در حالی که افراد برای آن کوچک‌ترین آموزشی ندیده اند ( علیزاده ، ۱۳۸۰ ) .

در گذار به وضعیت والدینی ، والدین در وضعیت روانی خاصی قرار می گیرند و اغلب آن ها کمابیش دچار فشار روانی می‌شوند . در این گذار ، عوامل گوناگونی بر وضعیت روانی والدین تاثیر می‌گذارد که در سطور زیر به آن ها اشاره می شود :

سبک رهبری عبارت است از الگوهای رفتاری دائمی و مستمر که افراد در هنگام کار با دیگران یا کار به وسیله دیگران از آن استفاده می‌کنند و توسط دیگران درک می شود.‌در مورد سبک و شیوه های رهبری، مطالعات زیادی در طی سال‌های گذشته صورت گرفته است که سعی کرده ایم به صورت خلاصه در جدولی آن ها را گردآوری نماییم.در جدول ۲-۵ شاهد این اطلاعات خواهید بود که در ادامه به بررسی آن ها خواهیم پرداخت.

جدول۲-۵ سبک ها و تئوری های رهبری

تئوری خصوصیات فردی رهبر

تئوری سبک های رفتاری

نظریه های اقتضایی

نظریات نوین

‌بر اساس این دسته از نظریات، خصوصیات ویژه و برتری برای افراد که نقش رهبری را در گروه ها و سازمان‌ها به عهده می گیرند، برشمرده می شود. از جمله: هوش، بیان رسا، انگیزش درونی، رشد اجتماعی و وسعت نظر

در این دسته از نظریات ، سبک ها و روش های مناسب رهبری برای بازخورد با زیردستان مورد بحث قرار می‌گیرد. مهم ترین این نظریات عبارتند از:

– سبک های مبتنی بر به کارگیری اختیار و اقتدار

– شبکه مدیریت بلیک و موتون

– سیستم های چهارگانه لیکرت

-پیوستار رهبری

-مطالعات میشیگان

-مطالعه اوهایو

در این دسته از نظریات بر یک سبک و شیوه رهبری تأکید نمی شود و ‌بر اساس شرایط و موقعیت سبک مناسب رهبری انتخاب می شود. ازجمله:

– رهبری اقتضایی فیدلر

– تئوری مسیر- هدف

– دوره زندگی هرسی و بلانچارد

– شبکه مدیریت سه بعدی

– الگوی رهبری مشارکتی

– رهبری وضعیتی

این نظریات از دهه های پایانی قرن بیستم به بعد ظهور کرده‌اند. از جمله:

– اسناد رهبری

– جایگزینی رهبری

– رهبری خدمتگزار

– رهبری ممتاز

– رهبر تحول گرا و تبادلی

– رهبری تمام عیار

– رهبری فرهمند

– نظریه تبادل –رهبر – اعضاء

‌بر اساس این دسته از نظریات، خصوصیات ویژه و برتری برای افراد که نقش رهبری را در گروه ها و سازمان‌ها به عهده می گیرند، برشمرده می شود. از جمله: هوش، بیان رسا، انگیزش درونی، رشد اجتماعی و وسعت نظر

در این دسته از نظریات ، سبک ها و روش های مناسب رهبری برای بازخورد با زیردستان مورد بحث قرار می‌گیرد. مهم ترین این نظریات عبارتند از:

– سبک های مبتنی بر به کارگیری اختیار و اقتدار

– شبکه مدیریت بلیک و موتون

– سیستم های چهارگانه لیکرت

-پیوستار رهبری

-مطالعات میشیگان

-مطالعه اوهایو

در این دسته از نظریات بر یک سبک و شیوه رهبری تأکید نمی شود و ‌بر اساس شرایط و موقعیت سبک مناسب رهبری انتخاب می شود. ازجمله:

– رهبری اقتضایی فیدلر

– تئوری مسیر- هدف

– دوره زندگی هرسی و بلانچارد

– شبکه مدیریت سه بعدی

– الگوی رهبری مشارکتی

– رهبری وضعیتی

این نظریات از دهه های پایانی قرن بیستم به بعد ظهور کرده‌اند. از جمله:

– اسناد رهبری

– جایگزینی رهبری

– رهبری خدمتگزار

– رهبری ممتاز

– رهبر تحول گرا و تبادلی

– رهبری تمام عیار

– رهبری فرهمند

– نظریه تبادل –رهبر – اعضاء

۲-۲-۱۰-۱تئوری خصوصیات فردی رهبری

فهرست صفات ویژه رهبر، هر روز طولانی تر می‌گردد. پژوهشگران حتی در این مورد در بین خود نتوانسته اند به توافق برسند. بسیاری، صفات ویژه شخصی رهبر را بدون توجه به محیط مورد بررسی قرار داده ، به ارتباط میان اعمال رهبری و صفات شخصی رهبری توجه ای نکرده اند. در صورتی که به نظر می‌رسد رهبران باید دارای صفات خاصی باشند. اگر چه مطالعات نشان می‌دهد که برخورداری رهبران از صفات ویژه در مقایسه با عموم مردم، احتمالاً چندان زیاد نیست. و این برتری ویژگی نسبی از ۱۵ درصد تجاوز نمی کند که البته این رقم ‌در مورد ‌گروه‌های مختلف، دارای نوسان است. عمده صفات ویژه رهبری عبارتند از:

– هوش: معمولاً رهبران باهوشتر از پیروان خود هستند، زیرا کار رهبر نیازمند تجربه و تحلیل مشکلات و مسائل پیچیده است.

– بیان رسا :علاوه بر هوش، رهبری برای نفوذ در پیروان و ترغیب آنان به متابعت از خود، باید از بیان رسایی نیز برخوردار باشد.

– رشد اجتماعی و وسعت نظر: ظرفیت فکری و نفسانی رهبر باید به گونه ای باشد که از لحاظ روحی ، مغلوب ناکامی ها یا مغرور از موفقیت نگردد . از این رو باید در مقابل موانع و تلخیها قدرت تحمل زیادی داشته باشد و دشمنی و عداوت با دیگران را در کار رهبری دخالت ندهد.

– انگیزش درونی : رهبران میل زیادی به موفقیت دارند.پس از دست یافتن به یک هدف ، توقعات آن ها زیاد شده، به کسب ‌هدف‌های‌ بالاتری می اندیشند.هر موفقیتی موجب موفقیت دیگری برای آن ها می‌گردد. اگرچه تلاش‌های آنان بیشتر متوجه برآوردن تمایلات و اهداف آن ها‌ است، اغلب دوست دارند که به نحو منصفانه ای از پاداش‌های مالی نیز بهره مند گردند. رهبر، طرز تلقی و ارزش‌های درونی خویش را نمی تواند از کارکنانش پنهان بدارند. زیرا باید با اندیشه و عملش ایشان را تحت تاثیر قرار دهد ، زیرا رهبری که فقط به ارضای تمایلات خود بیاندیشد و کارکنانش را محکوم به انجام اوامر خود بداند ، دچار مشکلات فراوانی خواهد شد . مطالعات خصوصیات فردی برای تبین رهبری نتایج عمده ای ببار نیاورد. چنان که یوجین جنینگز نتیجه می‌گیرد: پنجاه سال مطالعه موفق نشد یک ویژگی یا مجموعه ای از صفات را که بتوان برای تمایز رهبران از غیر رهبران به کار برد فراهم کند. از این رو توجه پژوهشگران بر رفتار رهبر متمرکز گردید(سید جوادین۱۳۸۹،۶۶۰).

۲-۲-۱۰-۲ تئوری سبک های رفتاری

این مرحله از تحقیقات پیرامون رهبری در طول سال‌های جنگ جهانی دوم و به عنوان بخشی از تلاش های که جهت بهبود کارایی رهبران نظامی صورت می گرفت، انجام شد و حاصل ۲ رویداد مهم بود:

عدم کارایی تئوری خصوصیات رهبری در توصیف اثربخشی رهبری

جنبش روابط انسانی نشأت گرفته از مطالعات هاثورن

تئوری رفتار رهبری بیشتر تأکید بر رفتار رهبر دارد تا خصوصیات شخصیتی او. ‌بر اساس این تئوری ، رفتار رهبر مستقیما بر اثربخشی ‌گروه‌های کاری تأثیر می‌گذارد. چنین عقیده ای باعث شد محققان به تعیین الگوهای رفتاری (یا سبک های رفتاری) بپردازند، که این امکان را برای رهبران فراهم سازد تا بر روی دیگران نفوذ بیشتری داشته باشند (کریتنر و کینیکی ۱۳۹۰، ۴۹۲).

۲-۲-۱۰-۲-۱ سبک های مبتنی بر به کارگیری اختیار و اقتدار

پرسشنامه پنج عاملی بزرگ شخصیت توسط گلدبرگ (۱۹۹۶)ساخته شده است ودارای ۵۰گویه است که هر یک از پنج بعد بزرگ شخصیت را توسط ۱۰گویه می سنجد. برای هر یک از گویه ها، آزمودنی های خودرا مقیاس لیکرت پنج درجه ای شامل گزینه:عمدتاً نادرست،تا حدودی نادرست، نه درست ونه نادرست، تا حدودی درست وعمدتادرست، از ۱تا۵درجه بندی می‌کنند .در پژوهشی که توسط مرادی (۱۳۸۴)انجام شد .ضریب قابلیت اطمینان برای این پرسشنامه به روش آلفای کرونباخ برابر با ۷۹%به دست آمده است .(جان وپروین ،۲۰۰۳)

۲-۱۴نتیجه گیری شخصیت:

با وجودی که اغلب روانشناسان قبول دارند که می توان مردم را بر حسب ویژگی های شخصیتی شان توصیف کرد اما نظریه پردازان هم چنان به بحث ‌در مورد تعداد ویژگی های اصلی سازنده شخصیت انسان ادامه می‌دهند.از آنجا که روانشناسی ادعا می‌کند که یک علم تجربی است .ممکن است گمان می رودکه همه گزاره های نظری شخصیت شناسی نتیجه تحقیقند،اما تحقیق یا اکتشافی است یا تاییدی. البته مهم است که تأکید کنیم بر اینکه نظریه های شخصیت، منحصراً یا حتی اولا و بالذات بر معرفت تجربی مبتنی نیستند، زیرا معرفت تجربی که در دسترس شخصیت شناس است. هنگامی که درکنارغنا و پیچیدگی انسان‌ها و زندگی هایشان گذاشته شود، کافی نیست وگاهی به قدری متعصبانه است .که باید به صورت جدی کلیتش محدود شود.شمول نظریه های شخصیت نسبت به گزاره هایی که مبنای محکمی در تحقیق ندارند.صرف نظر از اینکه زیانبارنیست، در مرحله ی اولیه رشد این حوزه تحقیقاتی رویه بالقوه سودمندی است.زیرا آزادی عملی که این رویه به آدمی می‌دهد،به نظریه پرداز اجازه می‌دهد،که پیچیدگی های کامل انسان را ملاحظه کند. به طور جدی تردیدی نیست، که شخصیت وجود دارد. در واقع ما به طور روزمره شخصیت خود ودیگران را در فعالیت ها وتصمیم های روزانه به حساب می آوریم و اما هنگامی که سعی می‌کنیم ماهیت شخصیت رابه صورتی دقیق مشخص کنیم، ظاهراً همین شخصیت از مقابل چشم ما محو می­ شود وماراناکام ومتزلزل وا می نهد، فی الواقع توضیح شخصیت هم مشکل است زیرا با اینکه شخصیت،ملموس ترین وانسانی ترین چیز در پیرامون ماست،اما نمی توانیم از طریق مطالعه موجودات زیستی دون پایه ترازانسان، فهم چندانی ‌در مورد شخصیت به دست آوریم وتوانایی مابرای مشاهده دقیق انسان‌های دیگر نیز محدود است از این جهت که تمام مشاهدات ما باید از صافی شخصیت‌های خودمان عبور کند. لذا بهتر است صعوبت کار را بپذیریم و برای فهم شخصیت می‌توانیم با مرور بر تعاریف موجود شخصیت شروع کنیم. اما به نظر می‌رسد از این روش مطلب کمی به دست می آوریم. زیرا تعاریف بی شماری در کار است،که هر یک از آن ها کاملا مفصل و پیچیده است. لذا از میان نظریه پردازانی که به توصیف و دسته بندی ابعاد شخصیت پرداخته‌اند، منجمله:آیزنک،گلدبرگ،یونگ،کرچر و…آنهایی را انتخاب کنیم که محققان قبلی نیز به آن ها اعتماد کرده و هم چنین پرسشنامه هایی که پایایی و اعتبار آن ها طبق تحقیقات به اثبات رسیده و در دسترس نیز می‌باشند( شولتز،وشولتز^[۴۳] ۱۹۹۸،ترجمه: سید محمدی ،۱۳۸۲).

۲-۱۵رابطه ویژگی های شخصیتی با فرسودگی شغلی:

در حالی که برخی محققان به دنبال بررسی رابطه ی نشانگان فرسودگی شغلی و فشار روانی هستند برخی دیگر در پی یافتن ویژگی های شخصیتی یا علائم مشخص این نشانگان هستند.

مطالعات نشان می‌دهد افرادی که از لحاظ عاطفی دچار فرسودگی شغلی می‌شوند اغلب کمال گرا و به طور افراطی در گیرکار و شغلشان هستند و از طرفی اهداف غیر واقعی برای خود مجسم می ـ کنند.پژوهشگران اشاره دارند بین الگوی رفتاری زیر و علائم فرسودگی شغلی ارتباط معنا داری وجود دارد.

-وقتی محدودیت زمانی وجود نداشته باشد بیشتر تلاش می‌کنند.

-امتیازات تحصیلی بیشتری به دست می آورند.

-اهداف تحصیلی بالاتری انتخاب می‌کنند.

-تا سر حد توان کار می‌کنند.

-کمتر اظهار خستگی می‌کنند.

-تکلیف مدار هستند.

-به فوریت های زمانی حساسیت دارند.

-رقابت جو و اهل پیشرفت هستند.

-تلاش می‌کنند به طور همزمان چند کار انجام دهند.

– همیشه در انجام کارها مختلف شتاب زده عمل می‌کنند.

– رفتارهای خشونت آمیز و پرخاشجویانه دارند.

– دائم در حال حرکت و تحرکت هستند.

به هر حال پرداختن افراطی و شدید به فعالیت‌های مربوط به شغل و اهداف غیر واقعی و دست نیافتنی را در رابطه با کار خویش دنبال کردن به گفته ی بسیاری از محققان اولین علائم و مراحل هشدار دهنده ـ ی فرسودگی شغلی است (ساعتچی، ۱۳۸۱).

۲-۱۶ تعریف فرسودگی شغلی:

تعریف فرسودگی شغلی از لحاظ لغوی:فرسودگی شغلی را می توان تحلیل قوای روانی که گاهی با افسردگی همراه است و از تلاش برای کمک به بیماران روانی یا افراد تحت فشار روانی ناشی می‌گردد تعریف کرد(بختیاری،۱۳۸۷).فرسودگی شغلی نشانگان خستگی مفرط عاطفی به دنبال سالها در گیری و تعهد نسبت به کار مردم است.به عبارت دیگر فرسودگی شغلی خستگی فیزیکی،هیجانی و روانی به دنبال قرار گرفتن طولانی مدت در موقعیت کار سخت است(ساعتچی ،۱۳۸۲).این نشانگان حالتی است که در آن قدرت و توانایی افراد کم و رغبت و تمایل آن ها به انجام کار و فعالیت کاهش می‌یابد (زارعیان جهرمی،۱۳۸۵).به طور کلی فرسودگی شغلی را می توان نوعی اختلال که به دلیل قرار گرفتن طولانی مدت شخص در معرض فشار روانی در ارتباط با کار و مردم،در وی ایجاد می شود، دانست و با نشانگان فرو پاشی هیجانی، جسمی وذهنی همراه است .عزت نفس فرد مبتلا پایین است و احساس ناسودمندی را تجربه می‌کند.افراد در معرض خطر کسانی که فاقد تعادل بین کار و زندگی شخصی خود هستند و کسانی که کارهایشان یکنواخت است و کسانی که نسبت به کارشان راضی نبوده و آشکارا با مردم خصومت می ورزند .کسانی که درگیر تصمیم گیری درباره زندگی و مرگ افراد هستند مثل: پزشکان و مدیران،گروه رهبران ‌و کسانی که تحت شرایط دشوار وسخت کار می‌کنند،کسانی که کارشان تکراری است ‌و کسانی که سر و کارشان ‌با مردم است، بیشترازهمه درمعرض فرسودگی شغلی قراردارند بویژه اگر احساس کنند که تلاشهایشان به اهداف مطلوبی منجر نمی شود. کسی از فرسودگی شغلی ایمن نیست. افراددر هر حرفه ای و در هر سطحی می‌توانند در معرض فرسودگی شغلی قرار گیرند (فیلیان ،۱۳۷۱)

۲-۱۷ فرسودگی شغلی چیست؟