مبحث چهارم – انواع عوامل عام تشدید مجازات در حقوق ایران
همان گونه که در تقسیم بندی کیفیات مشدده به آن اشاره گردید، عوامل عمومی تشدید مجازات یکی از تقسیم بندی های این عوامل هستند که خود به سه عامل تکرار جرم، تعدد جرم و سردستگی گروه مجرمانه از هم تفکیک میشوند.در این مبحث این سه عامل مورد تعریف و تدقیق قرار خواهد گرفت.
گفتار اول – تعدد جرم و انواع آن
برای ارائه تعریفی جامع و کامل ابتدا تعاریفی از بزرگان حقوق را نقل میکنیم :
دکتر اردبیلی در تعریف تعدد جرم میگوید : ” تعدد جرم بنا به تعریف عبارت است از ارتکاب جرایم متعدد بدون اینکه متهم برای اتهامات متعدد و پیشین خود به محکومیت کیفری قطعی رسیده باشد، خواه جرایم متعدد در فواصل کوتاه ارتکاب یافته باشد، چندان که زمان برای تعقیب و محکومیت متهم کافی نبوده، خواه متهم متواری بوده و یا جرایم او به دلایل گوناگون کشف نشده باشد.” [۲۶]
دکتر نوربهاء تعدد جرم را اینگونه تعریف میکند : ” بزهکار یا جرایم فراوانی را در کنار هم و با فواصل معین انجام میدهد بی آنکه هیچ یک از آن ها به مرحله صدور حکم یا اجرا رسیده باشد و یا با عمل واحد چند عنوان مجرمانه را بر عهده میگیرد و یا چند نتیجه از عمل واحد او ایجاد می شود. ” [۲۷]
تعدد جرم خود به انواع مختلفی قابل تقسیم است که هر یک در جای خود تعریف خواهد شد.
الف – تعدد مادی (واقعی)
در این حالت ” دادگاه با متهمی مواجه می شود که بیش از یک جرم مرتکب شده است، اعم از اینکه جرایم متعدد را تواما ً و در زمان نزدیک به هم و یا اینکه در زمانهای کم و بیش طولانی مرتکب شده باشد. ” [۲۸] تعدد مادی خود به دو نوع قابل تقسیم است : ۱- تعدد مادی مختلف. ۲- تعدد مادی غیر مختلف (مشابه).
- تعدد مادی مختلف
در این قسم از تعدد فرد مرتکب جرایم متعددی می شود. به عنوان مثال شخصی مرتکب یک فقره سرقت، دو فقره استعمال مشروبات الکلی و یک فقره جعل می شود. این قسم از تعدد همان است که در قسمت ابتدایی ماده ۴۷ قانون مجازات اسلامی به آن تصریح شده : ” در مورد تعدد جرم هر گاه جرائم ارتکابی مختلف باشد.
- تعدد مادی غیر مختلف (مشابه)
در تعدد مادی مشابه شخص مرتکب یک نوع جرم اما به کرات می شود. به عنوان مثال فردی مرتکب چند فقره کلاهبرداری می شود. این قسم تعدد در قسمت دوم ماده ۴۷ قانون مجازات اسلامی با عبارت ” اگر مختلف نباشد فقط یک مجازات تعیین میگردد… ” آمده است.
ب- تعدد معنوی (اعتباری)
” مقصود از تعدد اعتباری جرائم، شمول چند وصف جزایی بر فعل واحد است. به این معنی که گاه فعل واحد نقض چندین ماده از قوانین کیفری محسوب شده و به نظر چنین میرسد که جرائم متعددی ارتکاب یافته است. ” [۲۹]
در این نوع از تعدد جرم، فرد مرتکب واحد و عمل ارتکابی نیز عمل واحد ولی در عمل منتج به نتایج متعدد می شود. به عنوان مثال فردی طی عملیات تروریستی اقدام به بمب گذاری در یک ساختمان میکند و در نتیجه این اقدام، ساختمان مورد نظر تخریب، افرادی کشته و زخمی و خسارت به ساختمان های همجوار وارد میشد.” آیا در این موارد، به اعتبار نتایج متعدد، جرائم متعدد.واقع شده یا خیر؟ به نظر میرسد از حیث تعزیری بودن، جرم واحد اما اگر در اثر عمل مجرمانه واحد، نتایج مجرمانه متعدد که
پاره ای تعزیری و برخی موجب قصاص یا دیه یا حد باشد، به اعتبار مجازات های متعدد، جرائم متعددی واقع شده است.”[۳۰]
ج – تقسیم بندی تعدد به تعدد عام و خاص
” در معنای عام یعنی جرائم متعددی از ناحیه کسی تحقق یافته باشد. این تعریف از دو جهت اطلاق دارد :
-
- شامل کلیه جرائم اعم از جرائم موجب حد، قصاص، دیه، تعزیر و بازدارنده است.
- شامل جرائم بعد از اجرای مجازات جرم سابق نیز می شود. به عبارت دیگر در این معنا تعدد جرم شامل تکرار جرم نیز می شود. بنابرین در محاورات عمومی وقتی گفته می شود (الف) مرتکب جرائم متعددی شده است یا تعدد جرم رخ داده است، یعنی جرائم متعددی صرف نظر از نوع و نیز قبل یا بعد از اجرای مجازات تحقق یافته است.
تعدد جرم در مفهوم خاص عبارت از ارتکاب جرائم متعدد تعزیری و بازدارنده از ناحیه کسی در حالی که قبل از آخرین جرم، مجازات هیچ یک اجرا نشده و یا بعد از اجراء حکم، جرائم متعدد تعزیری یا بازدارنده از ناحیه وی واقع شده باشد.” [۳۱]
گفتار دوم – مفهوم تکرار جرم و انواع آن
” مفهوم تکرار که معادل انگلیسی آن “recidivism” و معادل عربی آن ” عود ” است، از واژه لاتین”recidere ” مشتق می شود که به معنی سقوط مجدد ” fall back ” میباشد. در این معنی تکرار جرم به عنوان یک موضوع حقوق کیفری عبارت از بازگشت یک فرد به ارتکاب رفتار جنایی است، بعد از اینکه او به علت ارتکاب جرم پیشین محکوم، مجازات و (به فرض) اصلاح شده است. “[۳۲]
در رابطه با تعریف تکرار جرم باید گفت که ” در حقوق کیفری ایران معیارهای مختلفی از تکرار جرم پذیرفته شده است و بر این اساس تعریف تکرار جرم در ایران، تابعی از قانون کیفری حاکم است. نویسندگان حقوق کیفری در ایران نیز از همین مبنا عمل کرده و به تعریف تکرار جرم پرداختهاند. “[۳۳] بنابرین در مبحث مربوط به تاریخچه تکرار جرم با توجه به قانون هر دوره تعریفی از آن ارائه خواهد شد.
تکرار جرم نیز خود به انواع مختلفی قابل تقسیم است :
الف – تکرار جرم خاص و تکرار جرم عام
” در تکرار جرم عام برای تشدید مجازات لازم نیست که جرائم متوالی که ارتکاب شده دارای طبع قضایی واحد باشد برعکس در تکرار جرم خاص وقتی میتوانند مجازات را تشدید نمایند که جرائم ارتکابی شبیه هم بوده و یا لااقل از یک طرز شعور سرچشمه گرفته باشد مثلا ً در تکرار جرم خاص کسی که مرتکب قتل شده و سپس مبادرت به سرقت نماید مشمول قواعد تکرار جرم نمی شود. “[۳۴]
ب – تکرار دائم و موقت
” در تکرار جرم دائم برای تشدید مجازات بین جرائم ارتکابی و محکومیت های متوالی هیچ فاصله ای ملحوظ نمی دارد. بر عکس در تکرار جرم موقت برای تشدید مجازات بین جرائم ارتکابی و محکومیتهایی که متهم دستخوش آن شده فاصله قائل شده اند مثل مدت ده یا پنج سال.
در مورد تکرار جرم موقت معتقدند که چون مدتی بین جرائم ارتکابی فاصله وجود دارد، عود متهم به ارتکاب جرم دلالت نمی کند که در فعالیت جنایتکارانه سابق که مستلزم مجازات شدید است لجاجت ورزیده باشد. چنین متهمی را با یک بیمار مقایسه کرده و میگویند ارتکاب جرم از طرف او در حکم عود به وضع سابق نیست بلکه مانند بیماری است که ناخوشی جدید بر او عارض شده و محتاج مداوای خاص میباشد. ” [۳۵]
ج- سایر تقسیم بندی های تکرار جرم