مهمترین نوع از انواع هوّیت،هویّت ملّی است.زیرا در حوزه فرهنگ، اجتماع، سیاست و حتّی اقتصاد نقشی تعیین­کننده دارد.به عبارت دیگر هویّت ملّی فراگیرترین و در عین حال مشروع­ترین سطح هویّت در تمامی نظام­های اجتماعی است. اهمیّت هویّت ملّی نسبت به سایر انواع هویّت جمعی در تأثیر بسیار آن بر حوزه ­های متفاوت زندگی در هر نظام اجتماعی است و یا به قدرت حاکم مشروعیّت می­دهد و بر میزان نفوذ آن می ­افزاید.

هویّت ملّی در حوزه ­های سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و حتّی اقتصادی جامعه نقش تعیین­کننده ­ای دارد.برخی هویّت ملّی را با خلق و خوی و طبیعت ثانوی، ویژگی و منش ملّی مترادف و یکی می­دانند (احمد اشرف،۵۳۳:۱۳۷۸).

جامع­ترین هویّت جمعی نزد مردم،هویّت ملّی نامیده می­ شود و نوعی احساس پایبندی،دلبستگی و تعهد به اجتماع ملّی(عام) است و جزیی از هویّت فرد است (رزازی فر،۱۳۷۹: ۱۰۳).

صاحب نظرانی مانند منتسکیو و کنت مفاهیم و شاخص­ هایی مانند «نیروی برتر»،«وحدت و انسجام»،«احساس عاطفی» و«وجوه مشترک» را برای توصیف هویّت ملّی به کار برده ­اند. به طوری که منتسکیو با اشاره به «روح کلّی» معتقد است که یک نظام اجتماعی پایدار نمی­ماند مگر آن­که احساس عاطفی متناسب با آن در نزد مردم وجود داشته باشد(ریمون آرون،۱۳۶۵: ۱۳۱ و ۳۴۸).

کنت نیز هویّت ملّی را نوعی «اجماع اجتماعی» می­داند:«آدمیان با پیوند اعتقادات مشترک و از راه هدفی که همگی بدان عشق می­ورزند، با هم متحد می­گردند»( لوئیس ویرث،۱۳۷۳: ۲۰۱). وبر در تعریف خود از هویّت ملّی بر «رفتار معطوف به ارزش» تأکید می­ورزد و دورکیم «عاطفه جمعی و وجدان جمعی» را مطرح می­ کند (وبر،۱۳۶۷: ۷۱).

هویّت ملّی به عنوان پدیده­ای سیاسی و اجتماعی نوزاد سبز فایل است و به عنوان یک مفهوم علمی، از ساخته­های تازه علوم اجتماعی است که از نیمه دوم قرن کنونی به جای مفهوم «خلق و خوی ملّی» رواج گرفته است (تاجیک،۱۳۷۹: ۱۶۱).

در واقع هویّت ملّی از طریق تعامل تاریخی چهار دسته از عوامل ظاهر می­‌شود:

1. 1. عوامل نخستین مثل قومیّت، خطّه، زبان، دین و غیره

1. 1. عوامل تکوینی مانند توسعه­‌ی ارتباطات و تکنولوژی، شکل­‌گیری شهر­ها،‌ ظهور ارتش‌­های مدرن و حکومت‌­های متمرکز

1. 1. عوامل ملّی

1. عوامل واکنشی یعنی دفاع از هویّت­‌های تحت ستم و منافع به انقیاد کشیده شده از سوی دیگر گروه‌­های اجتماعی حاکم،‌یا دستگاه نهادی حاکم است، که محرّک جست و جو برای هویّت­‌های جایگزین درحافظه‌­ی جمعی مردم است (کاستلز، ۱۳۸۰: ۴۹).

ملّی­گرایی در میان روشنفکران ایرانی که متأثر از فرهنگ اروپایی بوده­‌اند در نیمه دوم قرن نوزدهم شکل گرفت. زبان فارسی عامل نخستینی بود که مبنای تعریف هویّت ایرانی شد. چون عوامل دیگر همچون خطّه، قومیّت و دین در خلال رویداد­های گذشته تاریخی ایران، روشنی و وضوح خود را از دست داده بودند و قومیّت آریایی، دین رسمی و مرزهای امپراتوری ایران بعد از راه‌­یابی اسلام ‌به این سرزمین، دگرگون شده بود، در نتیجه زبان فارسی یگانه عامل پیوند میان تاریخ پیش از اسلام و بعد از اسلام تلقّی می‌­شد (آشوری، ۱۳۷۴: ۴۹).

ملّی­گرایی

محصول دوره­‌ی مدرن و پدید آمدن اصطلاح دولت – ملّت و سوژه‌­ی مدرن است، به عنوان یکی از منابع هویّت­یابی در این دوران مطرح شده است. ملّی­گرایی از لایه‌­های زیرین اجتماع ایجاد می‌­شود؛ یعنی ‌بر اساس زبان، آب و خاک، قومیّت، مذهب و مشخصات تاریخی و سیاسی مشترک؛ امّا این عناصر تنها به عنوان شالوده‌­های عینی، از عوامل بالقوه ملّی­گرایی هستند. آنچه موجب تحقّق ملّی‌گرایی می­گردد، وجود تجربه مشترک میان گروه‌­هایی است که یک یا چند عنصر مشترک دارند(میلانی،۱۰۰:۱۳۸۴).

درتعاریف ارائه شده توسط صاحب­نظران مختلف درباره هویّت ملّی دو عنصرعمده و مشترک دیده می­ شود: احساس تعهد و تعلّق عاطفی. بدین ترتیب درصورتی که هویّت ملّی را جامع­ترین هویّت جمعی و یا هویّت جامعه­ای بدانیم.

تعریف آن چنین خواهد بود:هویّت جامعه­ای (ملّی) نوعی احساس تعهد و تعلّق عاطفی نسبت به اجتماعی عام (ملّی) ‌می‌باشد که موجب وحدت و انسجام جامعه است و بخشی ازهویّت فرد را تشکیل می­دهد (رزازی فر، ۱۳۷۹ :۱۰۶)

۲-۳-۲-۲- هویّت دینی

از نیازهای فطری آدمی، گرایش به عشق و پرستش است، ‌به این معنا که انسان مستقل از هر گونه یادگیری در درونش تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس می­ کند. تجلّی چنین احساس و تمایلی دراعمال و رفتار دینی آشکار می‌­گردد و به طور کلی رابطه آدمی و دین و نسبتی که با آن پیدا می‌­کند، در مقوله هویّت دینی قابل تبیین و توضیح است. و به گفته یکی از روان­شناسان، هدف ایدئولوژی ایجاد تصویری در ذهن شخص است که احساس فردی و جمعی هویّت را در او تقویت نماید (شاملو،۱۳۸۸،۶۷.).

بدیهی است از پیامدهای تکوین هویّت دینی، احساس تعهد و مسئولیّت در قبال ارزش­‌ها و باورهای آن مکتب می‌­باشد. برخی از صاحب نظران، تعهد را به عنوان سنگ بنای هویّت دینی تلقّی می­‌نمایند.

۲-۳-۳- ارزش‌­ها سازنده هویّت فرهنگی

به طور کلی به نظر می‌­رسد ارزش­‌ها به نظام اجتماعی هویّت می‌­دهند. پس در درجه اوّل ارزش‌­ها بنیان نظام فرهنگی یک جامعه هستند. دوّم ارزش‌­ها سازنده هویّت فرهنگی جامعه می‌­باشند. سوّم ارزش‌­ها علّت تشابه و تفاوت جوامع هستند. چهارم ارزش‌­ها تعیین­کننده میزان تشابه و تفاوت نظام­‌های فرهنگی هستند. پنجم ارزش‌­ها سبب اصلی تبادل جوامع با هم می‌­باشند. ششم ارزش­‌ها تعیی­‌کننده میزان تبادل و تضاد فرهنگ‌­ها و نظام­‌های فرهنگی هستند. ارتباط و دانش ‌بر اساس همین ارزش‌­ها شکل می‌­گیرد و ارزش­‌ها هستند که ارتباطات میان فرهنگی را شکل می­‌دهند و معیار اساسی بایدها و نبایدهای جامعه می­‌باشند.

ارزش‌­ها زیربنای قانون و هنجارهای اجتماعی هستند. اگر ارزش‌­ها دارای ثبات نسبی باشند، فرهنگ عمومی نیز دارای ثبات نسبی می‌­باشد و اگر ارزش­‌ها دچار شوک و یا بحران شوند. فرهنگ عمومی نیز با کمی تأخیر بحران فرهنگی را به دنبال خواهد داشت. هنگامی که کسی از یک جامعه به جامعه دیگر می‌­رود احتمال دارد که دچار شوک فرهنگی شود، چرا که ممکن است فرهنگ عمومی او با فرهنگ جدید همخوانی نداشته و اوّلین چیزی که دچار شوک شود نظام ارزش­‌های اوست. به طور کلی ارزش‌­ها به منزله اصول راهنما عمل می‌­کنند و مهمترین کارکرد فردی ارزش‌­ها فراهم آوردن معیارهایی می­‌باشد که رفتار و افکار فرد را در جهات مختلف هدایت می‌­کند (توکلی،۷۹:۱۳۸۲-۸۵ )

مهمترین کارکرد اجتماعی ارزش‌­ها نقش آن ها در تعیین شیوه­‌های مطلوب اندیشیدن و عمل کردن در فرهنگ و تحقّق همبستگی اجتماعی است (نیک­گهر، ۹۸:۱۳۷۱).به همین دلیل برّرسی و آسیب‌­شناسی ارزش­‌ها دارای اهمیّت زیادی است (فیاض، ۴۸:۱۳۸۲).

۲-۴- بخش چهارم: مبانی نظری

امروزه در کشورهای جهان سوّم شناخت و مرزبندی هویّت فرهنگی کمال اهمیّت را دارد.هویّت فرهنگی یک جامعه به سه عامل بستگی دارد: تاریخی، زبانی، روان­شناختی.